П.Ламутскай «Сир иччитэ» уонна Болот Боотур «Сааскы дьыбардар» романнарыгар фольклор айымньыларын туһаныы
Аннотация. В статье предпринята попытка определения особенностей фольклора эвенов в романах П. Ламутского «Дух земли» и В.С.Соловьева-Болот Боотура «Весенние заморозки». Приводятся примеры, где особенно ярко демонстрируется фольклор эвенов. На основе проделанного сравнительного анализа автор делает вывод о том, что в романах подробное описание фольклора необходимо для убедительного раскрытия образа эвенов как народа.Ключевые слова: роман, эвенский фольклор, сравнительный.
Эбээн норуотун тылынан уус-уран айымньыта эбээннэр сүрүн дьарыктарын кытта быстыспат ситимнээх. Эбээн фольклора маннык жанрдардаах: ньимкан – остуоруйалар; тэлэнгэл – үһүйээннэр, номохтор; икэл – тута хоһуйуллар ырыалар, нгэнукэр – таабырыннар. Бэриллэр формалара – кэпсээнинэн, эбэтэр диалог быһыытынан.
Платон Ламутскай “Сир иччитэ”, Болот Боотур “Сааскы дьыбардар” романнарыгар “Эһэ уола Торгани” диэн эбээн оҕолорун сѳбүлээн истэр остуоруйалара киирэ сылдьар. Икки ромаӊӊа атын-атыннык кэпсэнэллэр эрээри, ис хоһоонноро биир.
“Эһэ уола Торгани” остуоруйаҕа кэпсэнэринэн, былыыр-былыр биир эбээн кыыһа күһүн, хаар тибийэ турдаҕына табалары эккирэтэ сылдьан мунан хаалбыт. “Сааскы дьыбардарга” сурулларынан кыыс табаларын маныы олорон утуйан хаалбыт, уһуктубута тибии бѳҕѳтѳ. Тоӊон ѳлүмээри хаар быыһыгар туох эрэ хаспах баарыгар түһэн хаалар, ол – эһэ арҕаҕа буолар. “Сааскы дьыбардарга” кэпсэнэринэн кыыс эһэ арҕаҕар алҕаска киирэр, оттон “Сир иччитигэр” сурулларынан кыыс эһэ арҕаҕа буоларын билэ-билэ, тоӊон ѳлѳрүм, эһэҕэ сиэтэрим син биир дии санаан киирэр. Салгыы эһэ кыыһы тымныыттан быыһыыр, киһи уонна эһэ доҕордоспуттарын туһунан кэпсэнэр. Сааһыары убайа кэлэн улахан эһэни ѳлѳрѳн кэбиһэр. Кыыс эһэ оҕотун Торгани диэн ааттыыр, оҕо курдук иитэр. Торгани үс сааһын туолуута тыаҕа баран хаалар, эргиллибэт. Кыыс быраата Үйээнди хоһуун диэн эсэһитинэн аатырар – аҕыйах сыл иһигэр 99 эһэни ѳлѳрѳр уонна сүүһүн толороругар муода эһэҕэ түбэһэр. Үйээнди Торгани туһунан аҕатын кэпсээнин ѳйдүү биэрэн “Торгаа, Торгании, эн дуо?” диэн хаһыытаабытыгар эһэ хараҕын уута сүүрэр. Үйээнди дьиэтигэр ыӊыра сатаабытын да иһин барсыбат. Онтон ыла Үйээнди хоһуун биир да эһэни бултаспатах, киһи уонна эһэ уруулуу буолалларын ѳйдѳѳбүт.
Бу остуоруйа романнарга түбэһиэх киирбит буолбатах, эбээн норуота ытык кыылга харыстабыллаах сыһыанын кѳрдѳрѳр, иитэр-үѳрэтэр суолталаах. Романнарга майгыннаһар остуоруйалар киирбиттэрин Болот Боотур уонна Платон Ламутскай доҕордуу суруйааччылар быһыытынан сибээстээхтэринэн быһаарыахха сѳп дии санаатыбыт.
Сиэргэ-туомӊа, остуоруйаларга, номохторго курдук, таабырыӊӊа эбээн норуот быһыытынан уратыта арыллар. Чинчийээччи А.А. Бурыкин бэлиэтииринэн эбээннэр таабырыннара (тэлэӊэнмэй) 2 кѳрүӊӊэ арахсар: туох эрэ предмети атын предмеккэ майгыннатан, ол предметинэн солбуйан таайтарар таабырын уонна иккиһинэн, сорук таабырыннар (загадки-задачи)– үксүн кыылларга сыһыаннаах, уус-уран тылынан ойууланар таабырыннар.
Болот Боотур “Сааскы дьыбардар” романыгар уопсайа 7 таабырыны бэлиэтээтибит, олортон иккини холобурдуубут: сорук таабырын. - “Чэйиӊ эрэ, таабырынна таайыӊ, - Ньыкыы саҕалаата: «Уу кыргыттара ураһаҕа киирэн баран тахсар ааннарын булбакка талбаарыһа уста сылдьаллар үһү. -Тууга киирбит суокурдар, - хаста да истибит таабырынын Тооко, атын дьонтон урут этээри, түргэнник таайан “чап” гыннарда” (21 с.).
Предмети атынынан солбуйан таайтарар таабырын. Иннинээҕи таабырыны таайбыт киһи быһыытынан Тооко таайтарар: “Икки кырынаас орохтон быгыалыыр үһү” (21 с.). Онуоха аҕата “хайа, доҕоор, муннуӊ аннын кѳрүн эрэ” диэт уолун диэки ыйан кэбиһэр.
П.Ламутскай “Сир иччитэ” романыгар тоҕо эрэ таабырын таайсыыта ойууламматах. Айымньы сюжета ордук сүрүн проблема – сэлии уӊуоҕун тула сайдыбытыттан буолуо диэн сабаҕалаатыбыт.
“Сир иччитэ”, “Сааскы дьыбардар” романнарга эбээн норуотун фольклорун араас жанрдара киирэ сылдьаллар. Биһиги чуолаан эбээн норуотун тылынан уус-уран айымньытын сүрүн жанрдарын кѳрдүбүт: Ньимкан (сказка), нэӊукэр (загадки). Олус баай тыллаах-ѳстѳѳх, ураты фольклордаахтар эбит диэн түмүккэ кэллибит, биллэн туран күн бүгүнүгэр дылы ситэ чинчийиллэ, үѳрэтиллэ илик. Эбээн норуотун тылынан уус-уран айымньыта эбээннэр омук быһыытынан уратыларын бэлиэтиир диэн сыаналыахха сөп.
Список использованной литературы
- Бурыкин А.А. Малые жанры эвенского фольклора. Загадки, пословицы и поговорки, запреты-обереги, обычаи и предписания, приметы (исследование и тексты). СПб.: “Петербургское Востоковедение”, 2001. – 288 с.
- Дуткин.Х.И. Эвенский фольклор – Якутск: Изд-во ЯГУ. 1996. – 66 с.
- Лебедева Ж.К. Эвен фольклора. – Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1981. – 220 с.
