Литературная Якутия


 
25.11.2016
Афанасий ГУРИНОВ-АРЧЫЛАН

Айгыл баатыр эр Манаас дойдутугар

Эһиил 2017 сыл бэс ыйыгар, өрөспүүбүлүкэбит уһулуччулаах дьайыксыта, тэрийсээччитэ Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сылыгар тоҕооһуннаран, Саха сиригэр Кыргызстан Култууратын күннэрэ диэн дойдулар икки ардыларынааҕы улахан тэрээһин ыытыллыахтаах. Оннук хайысхалаах үлэ, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах анал хамыыһыйа тэриллэн, бу сыл сааскытыттан тэтимнээхтик барар. Тэрээһин Саха сирин дьонугар кыргыз култууратын киэҥник көрдөрөр-сырдатар соруктаах: төрүт айымньыны, үгэһи, урамньыны, уран суругу, ырыаны-тойугу, киинэни, о.д.а.

 

Ити тэрээһин чэрчитинэн, биһиги, кыргыз суруйааччыларын айымньылара сахалыы тылбаастанан тахсыытын бэлэмниир бөлөх дьоно, сэтинньи 7-12 кк. Кыргызстан киинигэр Бишкеккэ баран үлэлээтибит. Үлэбитин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин секретариатын салайааччыта Ньургуйаана Илларионова сүрүннээтэ. Эмиэ Ил Түмэҥҥэ үлэлиир, ол иннинэ С.А. Новгородов аатынан “Бичик” кинигэ национальнай кыһатыгар эрэдээктэринэн үлэлээбит Мария Илларионова уонна мин киниэхэ көх-нэм буоллубут. Мин суолбун-ииспин, аспын-хонукпун “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация (сал. О.Г. Сидоров) уонна “Ситим” медиа бөлөх (сал. М.Н. Христофорова) үбүлээтилэр. Кинилэргэ барҕа махтал.

Эрдэттэн үчүгэй бэлэмниир үлэ, кэпсэтии-суруйсуу барбыт буолан, кыргызтар олус бэркэ көрүстүлэр, үлэбитигэр көмө-тирэх буоллулар.

Ол курдук, Кыргызстан Кинематографистарын сойууһун салайааччыта Таалайбек Кулмендеев аэропорка көрсөн, хонукпутун булларан, дьону, тэрилтэлэри кытта кэпсэтэн улаханнык көмөлөстө. Төлөпүөнүнэн кэпсэтиилэриттэн өйдөөбүппүнэн, Кыргызстан норуодунай суруйааччыта, Ил Баатыра (Геройа) Бексултан Жакиев киниэхэ бигэ тирэх буолла. Таалайбек Акжолтоевич, ити курдук биһиги үлэбит сүнньүн буллараат, аны туран, бэйэтэ өйүүнүгэр Кытайга кыргыз култууратын, киинэтин билиһиннэрэр соруктаах айаҥҥа аттанна. Оннук улахан соруктаах сылдьан кыһаллан-мүһэллэн көмөлөспүтэ дьэ сөхтөрдө. Үтүө киһи аата даҕаны үчүгэйэ, бэйэтигэр барсара бэрт эбит: Дьол Үрүҥ Суол уола диэн.

Инньэ гынан, кыргыз биллиилээх поэта, драматура, тылбаасчыта Алыкул Осмонов аатынан Кыргызстан Улуттук (Национальнай) библиотекатын дириэктэрэ Жылдыз Кемеловна Бакашова үлэлиирбитигэр көмпүүйэтэрдээх, принтердээх, интэриниэттээх, төлөпүөннээх хоһунан хааччыйда, көмөҕө үлэһиттэри сыһыарда. Онон, тылбаастанар айымньылаах кыргыз суруйааччыларын, кинилэр дьоннорун булуу, көрсүү, сөбүлэҥнэри түһэрсии, айымньылары чопчулааһын кудуххайдык барда.

Кыргызстан Бэрэсидьиэнин дьаһалтатыгар, парламеннара Жогорку Кеҥешкэ (Үрдүк Сүбэҕэ), култуура, информация уонна туризм министиэристибэтигэр, суруйааччы сойууһугар, сурунааллар эрэдээксийэлэригэр бэрт туһалаах көрсүһүүлэр буоллулар.

Ол туһунан бу суруйуубар саас-сааһынан билиһиннэрэргэ дьулуһуом. Саха сирэ уонна Кыргызстан хардарыта сыһыаннара, алтыһыылара туох төрүөттээҕий, туох суолталааҕый уонна хайдах ис хоһоонноох, майгылаах буолуохтааҕый диэн ыйытыыларга хоруй көрдүүрдүү.

Буолаары буолан, кэнники кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбитигэр кыргыз дьонун ахсаана күүскэ эбиллэ турар. Холобур, икки сүүсчэ киһини олордон көтөн кэлбит аалбар, мин көрдөхпүнэ, быһа баттаабыт аҥаара кыргыз дьонун курдуга, элбэх буолбатахтарына. Үксүлэрэ — дьэттэригэр сылдьар уоланнар. Кыыс-дьахтар, оҕо аймах эмиэ баар.

Аны туран, кыргызтар олох-дьаһах бары эйгэтигэр эрчимнээхтик киирдэр киирэн иһэллэр. Урут түһэн эттэххэ, итинник көстүү бүтүн Арассыыйаҕа, ону ааһан, бэл диэтэр, Эмиэрикэҕэ, Кытайга кытта сыһыаннаахха дылы.

Онон, анаарара-ырыҥалыы сатыырга төрүөт баар.

Максим Аммосов уонна Кыргызстан

Нам улууһун Хатырыгар төрөөбүт Саха сирин биир чаҕылхай уола Казахстан үс уобалаһыгар (Арҕаа Казахстан, Караганда, Хотугу Казахстан уобаластарыгар) партия I сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.

Ол кэннэ, Саха сиригэр уонна Казахстаҥҥа үлэтин болҕомтоҕо ылан, партия киин кэмитиэтэ кинини 1937 сыл кулун тутар ыйыгар Кыргызстаҥҥа ыытар. Ол тиийэн, оччотооҕу Кыргыз Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтигэр партия уобаластааҕы кэмитиэтин I сэкирэтээринэн талыллар.

Ити туһунан аныгы Кыргызстан аҕа баһылыга Алмазбек Атамбаев былырыын бэйэбит “Бичикпит” уонна кыргызтар “Турар” кыһаларын холбоһуктаах үлэлэринэн тахсыбыт “М.К. Аммосов. Кыргызский период деятельности” кинигэни арыйар “Духовная сила народа” диэн аан ыстатыйатыгар маннык суруйбут:

“К моменту приезда Аммосова в Кыргызстане происходили бурные исторические события. Патриотически настроенная кыргызская интеллигенция добивалась изменения государственного статуса кыргызов. Руководство Кыргызской АССР во главе с Председателем Совнаркома Жусупом Абдрахмановым настойчиво ставило перед центром вопрос о преобразовании Кыргызской АССР в союзную республику. По настоянию народа и руководства Кыргызской Республики новая Конституция СССР 5 декабря 1936 года закрепила союзный статус Кыргызстана. Работой съезда Советов, принявшего первую Конституцию Кыргызской ССР и закрепившего союзный статус республики, руководил I секретарь ЦК Коммунистической партии (большевиков) Киргизии М.К. Аммосов. Это было радостное и вместе с тем тревожное время. В стране набирал обороты маховик репрессий. К приезду М.К. Аммосова в Кыргызстан многие лидеры Кыргызской Республики, такие как Жусуп Абдрахманов, Абдыкерим Сыдыков, Ишенали Арабаев, Токчоро Жолдошев и многие другие уже были арестованы.

Судьба отвела Максиму Аммосову для работы в Кыргызстане немного времени — менее восьми месяцев. Однако вклад М.К. Аммосова в становлении новой кыргызской государственности незабываем. Под его руководством были сформированы государственные структуры молодой республики, заложены основы глубоких экономических и социальных преобразований” (С.4).

М.К. Аммосов олохтоох дьону салайар үлэҕэ кытыннарыыга улахан болҕомтону уурбут. Салайааччылар дьону кытта дөбөҥнүк өйдөһөллөрүн туһугар кыргыз уонна нуучча тылын үөрэтиини көҕүлээбит. Тутуу-хабыы, хаайыы муҥутаан турар кэмигэр партияттан таһаарыллыбыт, кыһарҕаҥҥа түбэспит кыргыз үөрэхтээхтэрин быыһыы сатыыр, харыстыыр хайысханы тутуспут. Ол курдук, бэл диэтэр, ис дьыала уорганнарын үлэтин сыныйан көрөр соруктаах анал хамыыһыйаны тэрийэр туһунан быһаарыыны ылбыт. Киин салалта М.К. Аммосов оннук хорсун хардыыларын сөбүлээбэтэх. Инньэ гынан, 1937 сыл сэтинньи 7 күнүгэр кини онно суох буруйданан үлэтиттэн туоратыллар, устунан туталлар, хаайыллар уонна 1938 сыл от ыйыгар ССӨС Үрдүкү Суутун Байыаннай коллегиятын буруйдуур уурааҕынан ытыллар.

Ахтыллыбыт кинигэҕэ СӨ Ил Дархана Егор Афанасьевич Борисов “В памяти наших народов” ыстатыйата, СӨ Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков уонна М.К. Аммосов аатынан ХИФУ доцена Платон Алексеевич Слепцов (1957-2016) “Личность многогранная и неповторимая” диэн кыттыгас ыстатыйалара, атын биллэр-көстөр дьон ахтыылара, үөрэтэр-чинчийэр ис хоһоонноох үлэлэрэ, архыып докумуоннара, М.К. Аммосов дакылааттара, хаартыскалар киирбиттэр.

Кыргызстан дьоно-сэргэтэ, салалтата М.К. Аммосов аатын үрдүктүк өрө тутар.

Ол курдук, 1997 сыллаахха кини төрөөбүтэ 100 сылыгар КӨ премьер миниистирин бастакы солбуйааччыта Кемелбек Нанаев салайааччылаах улахан делегация өрөгөйдөөх тэрээһиннэргэ кыттыыны ылбыта.

Оттон 2012 сыллаахха М.К. Аммосов төрөөбүтэ 115 сылыгар Кыргызстаҥҥа ити кэмҥэ премьер миниистир Галина Данчикова салайааччылаах СӨ делегацията тиийэн, ахсынньы 8 күнүгэр Бишкеккэ Чыҥгыз Айтматов аатынан пааркаҕа М.К. Аммосов пааматынньыга үөрүүлээхтик арыллыбыта.

Кыһыл гранит өндөлгө туруоруллубут М.К. Аммосов мэҥэ мөссүөнүн кыргыз биллиилээх скульптора Тургунбай Садыков оҥорбут. Гранит өндөл кэтэх өттүгэр өйдөбүнньүк оҥоһуллуутугар, туруутугар күүс-көмө буолбут дьон ааттара суруллубут: Березин Семён Максимович, Ефимов Яков Ананьевич, Кычкин Владимир Романович, Макаров Иван Константинович, Румянцев Николай Иннокентьевич, Фёдоров Александр Афанасьевич, Жирков Александр Николаевич.

Бу пааркаҕа СӨ норуодунай худуоһунньуга, скульптор П.А. Захаров оҥорбут “Саха дьахтара” диэн таас оҥоһуга баара эмиэ бэрт кэрэхсэбиллээх. Быһыыта, Пётр Алексеевич Кыргызстаҥҥа 1984 сыллаахха буолбут скульптордар дойдулар икки ардыларынааҕы симпозиумнарыгар кыттыыны ылбыт эбит. Ол улахан түһүлгэ кыттааччылара бэйэлэрин айымньыларын куоракка бэлэхтээбиттэрэ аһаҕас халлаан анныгар турар түмэл буолбут.

Биһиги сорукпут, көрсүһүүбүт элбэҕэ бэрт буолан, күммүтүн сырса-баттаһа сатаан, ол оҥоһуктары ситэн-хотон көрбөтүбүт даҕаны.

Аны туран, бу хас саха киһитигэр ытык сиргэ тиийэрбитигэр биир дьикти буолла.

Библиотекаттан биһигини ыла кэлбит, сахалар диаспораларын салайааччыта Ньургуйаана Иннокентьева кыра кыыһа Саине бары тахсарбытын күүтэн турдахпытына, массыынаттан түһэн хаамыталыы сылдьан, бүтүннүү хагдарыйан, хаһыҥҥа хаптаран буорунан көрөн турар клумбаттан кып-кыһыл розаны булан үөрэн-көтөн, кэпсээн-ипсээн чоҕулуйан кэлбитэ. Онтун туппутунан Максим Аммосовпытыгар тиийбитэ. Уонна көтөҕөн биэрбиппэр таас өндөл түөһүгэр бэрт дьоһуннук ууран кэбиспитэ. Хайдах эрэ, ол хаҕыс хаһыҥҥа хотторботох аалай розаны Аар Айылҕа, Айыы Таҥара биһиги Чаҕылхай Максиммытыгар анаабытын курдук буолан тахсыбыта.

Кылгастык Ньургуйаана Николаевнаны билсиэххэ. Кини идэтинэн худуоһунньук. Дьокуускайга төрөөбүт. Кыргызстан Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ. С.А. Чуйков аатынан ойуулуур-дьүһүннүүр идэ кыһатыгар живопиһы уонна композицияны үөрэтэр. СӨ норуодунай худуоһунньуга Николай Иннокентьев кыыһа. Москубаҕа В.И. Суриков аатынан институкка үөрэнэр кэмигэр кэргэн тахсан, эрин дойдутугар Кыргызстаҥҥа олохсуйбута ырааппыт. Кэргэнэ Аскар Турумбеков — скульптор. Үс кыыстаахтар: Туяра, Айдана, Саине.

Диаспораларыгар мунньустар, түмсэр хос биэрбиттэр. Онтуларын тэринэ, оҥосто сылдьаллар. “Тэрээһиннэргэ кыттарбытыгар анаан сахалыы таҥас-сап тиктэрбитигэр, сиэргэ-туомҥа туттуллар малы-салы, тээбирини буларбытыгар, оҥорторорбутугар өрөспүүбүлүкэ өттүттэн, кыра да буоллар, көмө көрүллүөн баҕарабыт”, — диир.

Биһиги сылдьар кэммитигэр Айданалара оҕолор ортолоругар ыытыллыбыт “Карек” (ол аата, “харах харата”) диэн ааттаах киинэ күрэхтэһиитигэр түмүк түһүмэххэ тахсан төрөппүттэрин үөрдэ долгутта.

Бишкеккэ олорор Саха сириттэн төрүттээх дьон, төһө да аҕыйах буоллаллар, түмсэллэрэ, дойдуларын кытта ыкса ситими тутарга дьулуһаллара хайҕаллаах.

Манна диэн эттэххэ, ханна даҕаны оннук хайысханы тутар-тутуһар буоллахха, ол Сахабыт сирин сайдыытыгар улахан төһүү, тирэх буолуоҕа.

 
(Салгыыта бэчээттэниэҕэ)