С.А. ЗВЕРЕВ – КЫЫЛ УОЛУН АЙЫМНЬЫЛАРЫН ҮӨРЭТИИ:
историята уонна инники соруктар
Саха омук киэн туттар ырыаһыта, добун тойуксута, үтүөкэн үҥкүүһүтэ Сергей Афанасьевич Зверев – Кыыл Уола быйыл төрөөбүтэ 120 сылын туолар. Кини айымньыларын сүрүннээн кэргэнэ Ф.И. Федорова, фольклорист А.А. Саввин, филол.н.к. Г.М. Васильев, суруйааччылар Н.М. Заболоцкай, Д.К. Сивцев уо.д.а. сурукка түһэрбит сүҥкэн үтүөлээхтэр.
Ырыаһыт айымньылара 1943 сылтан саҕалаан ордук хото сэбиэскэй кэмҥэ бэчээттэммиттэрэ. Холобур, кини 12 айымньыта «Саха народнай ырыалара» анал серияҕа киллэриллэн, икки тылынан, сахалыыттан нууччалыы тылбаастанан тахсыбыта. С.А. Зверев туhунан ыстатыйаны кини сорох ырыатын-тойугун сурукка түһэрбит Н.М. Заболоцкай биир бастакынан таhаарбыта. Оттон ырыаһыт быһыытынан олоҕун-дьаһаҕын, айар үлэтин анаан-минээн литературовед, филол.н.к. Г.К. Боескоров уонна фольклорист, филол.н.к. Г.М. Васильев үөрэтэн, научнай таһымҥа таһаарбыттара. Фольклорист, филол.н.к. Г.У. Эргис норуот ырыаһытын быhыытынан үрдүк сыанабылы биэрбитэ. Кинилэр суруйууларыгар С.А. Зверев былыргы ырыаны-тойугу дириңник билээччи, тута хоһуйааччы, айааччы, саҥа сэбиэскэй кэм суруйааччытын быһыытынан ырытыллыбыта. Музыковед, иск. доктора Э.Е. Алексеев ырыа-тойук матыыптарын ырытан анал ыстатыйалары суруйбута, тустаах үлэлэригэр киллэрбитэ.
Сэбиэскэй кэм кэнниттэн С.А. Зверев – Кыыл Уола тус бэйэтин олоҕор, айар үлэтигэр интэриэс күүһүрбүтэ. Ол курдук, кинини үҥкүүһүт, ырыаһыт быһыытынан фольклорист, филол.н.д., бэрэпиэссэр В.В. Илларионов, тыл үөрэхтээђэ, филол.н.д., бэрэпиэссэр, үҥкүүһүт Н.Е. Петров, ырытан тураллар. Бэрэпиэссэр В.В. Илларионов ырыаhыт туhунан кэккэ ыстатыйалары, ахтыылары хомуйан, айымньыларыттан бэлэмнээн бэчээккэ таhаарбыта.
Кэлиҥҥи кэмҥэ С.А. Зверев уола, суруйааччы Д.С. Зверев ађатын олођун, айар үлэтин сырдатар кинигэлэри бэлэмнээн бэчээттэппитэ. Маны таhынан филос.н.д., бэрэпиэссэр К.Д. Уткинныын кыттыhан кинигэ таhаарбыта. Ырыаhыт бииргэ алтыспыт, үөрэппит-такайбыт дьоно Сунтаартан З.И. Саввинов, А.Н. Афанасьев, Е.М. Николаев, кийиитэ, журналист А.Н. Зверева уо.д.а. кэккэ публицистическай суруйуулары, ахтыылары хомуйан таһаарбыттара. Ырыаhыт «Улуу Москва туһунан тойук» диэн улаханнык сыаналаммыт айымньыта аан маҥнай түөрт омук тылыгар – нууччалыы, английскайдыы, немецтии, французскайдыы тылбаастанан тахсыбыта.
Хоту олохтоох омуктар үҥкүүлэрин чинчийбит и.н.к. М.Я. Жорницкая саха үҥкүүтүн хамсаныыларын, уратыларын, сүрүннээн, Сергей Афанасьевиhы кытта көрсөн, кэпсэтэн, киниттэн сүбэлэтэн суруйбута. Саха омук үҥкүүтүн анаан үөрэппит иск. доктора, бэрэпиэссэр А.Г. Лукина С.А. Зверев туруорбут үҥкүүлэрин дириҥник чинчийдэ, билим киэң эйгэтигэр таhаарда. Үңкүүлэри саңардан туруорууга Р.П. Макарова үлэлэри суруйда. Ырыаhыт ойуун сиэриттэн-туомуттан толорбут «Ытык дабатыытын» музыкальнай анаарыытын иск. к. В.С. Никифорова ырытта.
С.А. Зверев айар үлэтин сырдатар аналлаах сођотох научнай ыстатыйалар хомуурунньуктара уонна икки төгүл биобиблиографическай ыйынньык бэлэмнэнэн тахсыбыта. Бастакы ыйынньыгы 1991 с. Сунтаар оройуоннааҕы кииннэммит библиотечнай система бэлэмнээбитэ, иккис ыйынньыгы Саха өрөспүүбүлүкэтин национальнай библиотекатын библиографа, биир дойдулааҕа В.Н. Павлова 2000 с. таһаарбыта. Инникитин, ыйынньык өссө саҥа тахсыбыт матырыйаалынан эбиллэн, кэҥээн кэмиттэн кэмигэр тахсан иһиэхтээх. Маныаха ырыаһыт туох-баар айымньыларын толору испииһэгэ оҥоhулла илигэ, ханна даҕаны бэчээттэммэтэҕэ чинчийиилэри атахтыыр. Онон, ыйынньыкка кини айымньыларын испииhэгэ эбии киллэриллэрэ буоллар, кимиэхэ барытыгар, чинчийээччилэргэ, эдэр дьоҥҥо, устудьуоннарга, магистраннарга, аспираннарга олус туһалаах буолуо этэ.
Билиҥҥи кэмҥэ С.А. Зверев – Кыыл Уолун баай фольклорнай, литературнай нэһилиэстибэтэ суолтатын сүтэрбэт. Үгүс айымньылара ситэ-хото, билим өттүнэн таһаарыылаахтык ырытылла, чинчийиллэ иликтэр. Маныаха кэккэ дьаһаллар, үлэлэр наадалар.
Бастатан туран, биһиги билиҥҥи туругунан кини саха омук болкулуоругар, литэрэтиирэтигэр, искусство араас эйгэтигэр хаалларбыт нэһилиэстибэтин анаан-минээн үөрэтэр, чинчийэр анал идэлээх дьону кыайан бэлэмнии иликпит. Инникитин РНА СС ГЧуоААХОПИ, ХИФУ, АГКуоИИ магистратуратыгар, аспирантуратыгар бу хайысхађа үлэ барыахтаах.
Иккиһинэн, кини айымньыларын Саха сиринээђи научнай киин архыыбыттан, урут бэчээттэммити хос сөргүтэн, биирдиилээн да дьоҥҥо баарын барытын хомуйан, сыа-сым курдук тутан толорутук таһаарар аныгы кэм-кэрдии ирдэбилинэн буолла. Маныаха С.А. Зверев уола Т.С. Зверев архыып матырыйаалыттан сыралаhан үлэлээн, ађатын айымньыларын хайдах суруллубутунан таhаарыыны ытык иэс быhыытынан эппиэтинэстээхтик сыhыаннаhан, «Сарсын, сарсын сарсыарда» хомуурунньугу 2000 сыллаахха бэрэпиэссэр В.В. Илларионовтуун бэлэмнээн таhаарбыттара дьоҥҥо-сэргэђэ олус туhалаађын тоhођолоон бэлиэтиэх кэриҥнээхпин.
Үсүһүнэн, айымньылар ырыаһыт бэйэтин тылыттан хайдах суруллубутунан бэчээттэниэхтэрин наада. С.А. Зверев айымньыларын уларытан-тэлэритэн, эбэн-көҕүрэтэн таһаарыы сэбиэскэй кэмҥэ баар суол эбит. Холобур, бастакы бэчээттэммит айымньыларыттан биирдэстэрин «Барааччы ырыатын» 1943 сыллаахха ырыаһыт тылыттан Н.М. Заболоцкай сурукка түһэрбитэ. Бу айымньы ити сыл «Хотугу сулус» бэһис кинигэтигэр 46 строкалаах тахсыбыта. Ырыа сэриигэ аттанаары турар саха киһитин санаатын , бар дьонугар кэс тылын итэҕэтиилээхтик тиэрдэр. Онтон 1945 сыллаахха «Кырдьык кыайар» диэн А.Д. Неустроева хомуйан таһаарбыт хомуурунньугар икки строка көтүтүллэн 44 строкалаах буолбут. 1947 сыллаахха «Народ ырыаһыттара» Г.М. Васильев бэлэмнээбит хомуурунньугар ырыа аата уларытыллан «Сэриигэ барааччы ырыата» диэн ааттаммыт. Бу хомуурунньукка айымньы бастаан 1943 сыллаахха тахсыбыт 46 строкатыттан 30 эрэ строка хаалларыллыбыт, өссө 3 олох даҕаны атын строка эбии киллэриллибит, түмүгэр, айымньы 33 эрэ строкалаах буолбут. 1971 сыллаахха «Сергей Зверев (Кыыл Уола). Аман өс. Ырыалар, тойуктар, поэмалар» Д.К. Сивцев хомуйан оҥорбут, норуокка, дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник тарҕаммыт ырыаhыт айымньыларын хомуурунньугар 1947 сыллааҕы таhаарыыны уларыппакка киллэрбит.
«Барааччы ырыата» 4 төгүл тахсыбытыттан бастакы 1943 сыллаахха бэчээттэммитэ эрэ ырыаһыт хайдах ыллаабытынан тахсыбыт диэн сабаҕалыыбын. Улахан кылгатыыны 1947 с. Г.М. Васильев киллэрбит. Айымньы дьиҥнээҕин архыыпка хараллан сытар матырыйаалтан эрэ булуохха сөп быһыылаах.
С.А. Зверев тылыттан 1943 с. Н.М. Заболоцкай сурукка түһэрбит «Ађа алгыhа» бэчээккэ 6 төгүл тахсыбыт. Ол курдук, 1943 с., 1945 с. 54 строкалаах бэчээттэнэр. 1947 с. «Народ ырыаhыттара» Г.М. Васильев бэлэмнээн таhаарбыт хомуурунньугар 42 строкалаах, 12 строка көтүтүллэн, 1 тыл уларыйан таhаарыллар. 1970 с. «Саха фольклора» хомуурунньукка 1947 сыллаађы сыыhалаах тахсыбыт тиэкис хаттаан киллэриллэн 42 строкалаах, 12 строка көтүтүллэн, 3 тыл сыыhа суруллан бэчээттэнэр. 1971 с. «Аман өс» ырыаhыт айымньыларын таhаарыыга 54 строканан толору тахсар, онтон 1980 с. «Саха народнай ырыалара» академическай таhаарыыга 3 строка көтүтүллэн 51 строкаланан хаалар, 1 тыл сыыhа суруллар. Онон, бу айымньы, мин санаабар, 1943 сыллаахха «Хотугу сулуска» бэчээттэммитинэн сылыктаатахха, 54 строкалаах быhыылаах.
Уопсайынан, Сергей Афанасьевич араас кэмҥэ бэчээккэ тахсыбыт айымньыларын Саха сиринээђи научнай киин архыыбыгар сытар дьиҥнээх суруллубуттан бэрэбиэркэлиир билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Ырыаһыт урут-хойут бэчээккэ тахсыбыт айымньыларын хос тэннээн бэрэбиэркэлиэххэ наада. Мин С.А. Зверев уола Т.С. Зверев, бэрэпиэссэр В.В. Илларионов 2000 с. архыып матырыйаалыттан бэлэмнээн таһаарбыт «Сарсын, сарсын сарсыарда» диэн хомуурунньуктара ордук итэҕэтиилээх. Инники өттүгэр, ырыаhыт айар үлэтин үөрэтэр дьон эрэйдэммэттэрин курдук, бэчээттэммит айымньы тиэкистэрин тэҥнээн ырытыылар, чуолкайдааһыннар булгуччу наадалаахтар. Ырыаhыт айымньыларын тылбааhа сытыытык туруоруллуон наада. Билинни туругунан, С.А. Зверев 23 айымньыта нуучча тылыгар, сођотох «Улуу Москва туhунан тойук» эбээннии уонна Европа дойдуларын тылларыгар (английскайдыы, немецтии, французскайдыы) тылбаастаммыт. Инникитин, билим эйгэтигэр чинчийэргэ анаан ырыаhыт туох баар айымньыларын барытын икки тылынан академическай хомуурунньукка киллэрэн толору таhаарыыны сыыйа-баайа бэлэмниэххэ баар этэ. Ол иhин, айымньылар нууччалыы тылбаастаналлара тођоостоох. Сорох айымньыларын Арассыыйа, тас дойду атын омуктарын тылыгар тылбаастыыр үлэни салгыахха баар этэ.
Билиҥҥи кэмҥэ С.А. Зверев – Кыыл Уола айымньыларын билим хас дађаны салаатын: фольклористика, литературоведение, этномузыкология, этнография, этнохореография, театроведение, этнолингвистика, лингвофольклористика хайысхаларынан чинчийии Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр анал судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн эбэтэр Судаарыстыба сакааhын толоруу быhыытынан ыытыллыан сөп. Онон, биhиги иннибитигэр саха омук култууратын ис-дьиҥин дириҥник билээччи, саҥа кэмҥэ Саха сиригэр профессиональнай искусство сайдыытыгар сађахтары арыйсыбыт, норуот ырыаhыта-тойуксута, аман алгысчыта С.А. Зверев – Кыыл Уола кэнэђэски кэнчээри ыччатыгар кэриэс гынан кэбиспит баай нэhилиэстибэтин билим эйгэтигэр киэҥник киллэрэр, үөрэтии-чинчийии суолларын аан дойду таhымыгар таhаарар уустук уонна эппиэттээх соруктар тураллар.
филол.н.дуоктара., бэрэпиэссэр,
ХИФУ культурологияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ,
Е.В. Зверева,
филология маҕыстыраана, Култуура министиэристибэтин
«Ресурснай бырайыактыыр киин» судаарыстыбаннай
бюджетнай тэрилтэтэтин сүрүн методиһа
