Баһылай Харысхал уонна саха историята
Бүгүн саха норуодунай суруйааччыта Баһылай Харысхал төрөөбүтэ 75 сылын көрсө Соморсуҥҥа тэрээһиннэр саҕаланнылар. Соморсуннар биир дойдулаахтарын үбүлүөйдээх сылынан, Үрүҥ тунах ыһыахтарын киниэхэ анаатылар. Онтон күһүн Харысхал айар үлэтигэр анаммыт фестиваль ыытыллыаҕа. Манан сиэттэрэн кини туһунан кылгас бэлиэтээһиннэри оҥордум.
Улуу Хоро, Соморсун Баатыр, Майаҕатта Бэрт Хара… Аскыл… Баһылай туһунан санаатахпына бу номоххо киирбит улуу ааттар өйбөр-санаабар тиийэн кэлэллэр, уһуктарга дылылар… Биһиги Баһылайдыын Аммаҕа элбэхтэ бииргэ айаннаабыппыт. Ол айан устатын тухары кини кэпсээнэ айаммытын киэркэтэрэ. Олортон, кини кэпсээннэриттэн, умнубаттык хатаммыттарыттан аҕынныхха – барыта кэриэтэ саха историятын уонна Амма сирин-уотун, дьонун-сэргэтин кытта сибээстээхтэр. Бүтэй былыргы кэмтэн саҕалаан билиҥҥи кэмҥэ диэри. Номох, норуот сэһэннэрэ уонна олоххо баар кырдьык, докумуон алтыһыылара – бу Баһылай ахсаабат билиитэ-көрүүтэ этилэр.
Манна өссө Баһылай, бэйэтин аналын курдук ылыммыт, нууччалыы эттэххэ миссиятын, бэлиэтиир сөптөөх. Аммаҕа саха биллэр дьонун, бэйэтин доҕотторун таһааран сырытыннаран Аммаҕа төһөлөөх чугаһыппыта, дойдубут кэрэ айылҕатыгар тапталы сахпыта буолуой!? Ааҕан сиппэккин! Амма историятын, дьонун бу айаммытыгар кэпсиирэ-ипсиирэ, тыыннаах хартыынаны ойуулуура. Ол курдук бииргэ айаннаабыппыт Андрей Борисовтыын, Николай Лугиновтыын, Афанасий Мигалкинныын, Елена Куорсуннаахтыын… Өрүүтүн дойдутун, оҕо кэмэ, эдэр сааһа ааспыт Соморсунунан, Мээндигитинэн айаннатара, сынньатара. Василий Егорович Мээндиги-Соморсун курдук баай историялаах дойдуга төрөөн-улаатан кыра эрдэҕиттэн үһүйээн-номох уонна история эйгэтигэр иитиллэн улааттаҕа. Кини маныаха бары саха дьонун олоҕун курдук – күнтэн тэһииннээх Айыы аймаҕын киһитэ номоҕу уонна историяны эҥэрдэһэн кэллэҕэ дии. Ол да иһин кини олоҕун-айар үлэтин устатын тухары сүрүн темата саха историята, саха интеллигенциятын историята буолбуттара. Кини бу ылыммыт тематыгар бэринээлээҕин драматургията, чинчийэр үлэтэ көрдөрөллөр. Баһылай хомойуох иһин саха интеллигенциятыгар анаабыт уус-уран романа сиппэккэ хаалла. Ол гынан бэйэтэ түмпүт, бэчээккэ бэлэмнээбит биир чаҕылхай үлэтэ кини бу олохтон барбытын кэннэ күн сирин көрбүтэ. Ол “Ааспыт кэм аартыктарынан” документальный романа буолар.
Маныаха кэнники уонча сылга поэттар, суруйааччылар, публицистар Гаврил Андросовы, Рустам Каженкины, Анатолий Слепцову кытта олус чугасаһан, өйдөһөн сылдьыбыттарын бэлиэтиэххэ сөптөөх. Бу кини доҕор оҥостон илдьэ сылдьыбыт уолаттара Баһылай аатын, оҥорбут үлэтин үйэтитиигэ сүрүн дьон буолаллар. Гаврил Андросов “Ааспыт кэм аартыктарынан” кинигэ тахсарыгар сүрүн оруоллаах. Кини кинигэ бас редактора. Аны туран кинигэ күн сирин көрбүтүн кэннэ ааҕааччыга тириэрдэр сорук эмиэ баар. Маныаха Гаврил уонна государственнай, общественнай деятель Афанасий Владимиров көҕүлээһиннэринэн, быһаччы тэрийиилэринэн кинигэ тула киэҥ уонна дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтиилэр Аммаҕа, Хаҥаласка, Тааттаҕа, Намҥа, Горнайга ыытыллыбыттара. Хайдахтаах курдук саха дьонугар Баһылай үлэтин кытта көрсүһүүттэн үөрүүнү, саҥа билиини, арыйыылары бэлэхтээбиттэрэ буолуой бу кэпсэтиилэр! Онон биһиги Амма дьоно, саха дьоно Гаврилга уонна Афанасий Семеновичка дириҥник махтаныах кэриҥнээхпит. Соморсун-Мээндиги сиригэр бу күннэргэ Баһылайы саныыр кэммитигэр махтал тыллара ордук тоҕоостоох уонна суолталаах буолуохтаахтар!
