«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Далан курдук суруйааччы өлүөн сатаммат…
Василий Яковлев-Далан суруйбут «Тыгын Дархан» арамааны хайдах суруйбутун, олоҕун араас түгэннэрин туһунан драматург Семен Ермолаев-Сиэн Өкөр бу саас суруйбут ахтыытын бэчээттиибит.
Даланныын билсиһии
Далан бу орто туруу дойдуга баара эбитэ буоллар, билигин тоҕус уон икки сыллаах кыстык хаарын уулларан, дойдутугар Чурапчыга, Амма үрдүгэр турар Хахыйахха сайылыгар тахсыбыт буолуо этэ. Хас сарсыарда аайы эрдэ туран мас тыытынан өрүһү туораан, илимнэрин көрө барыа этэ. Ол аны суох. Онон биһиэхэ, өлүү өрүһүн бэтэрээ кытылыгар туран хаалбыт дьоҥҥо, кини умнуллубат сэбэрэтэ, лоп бааччы дуоспуруннаах саҥата-иҥэтэ, саргылаах өйө-санаата эрэ ааспат ахтылҕан, өспөт өйдөбүл буолан хааллаҕа.
Даланныын маҥнай миигин Харысхал билсиһиннэрэн турар. Биир кыһын кини «дьокутаакка киирсэн эрэбин, көмөлөс, Аммаҕа тахсыс, Далан барсар» диэн кэллэ. Бу иннинэ Харысхаллыын драматурдар сэминээрдэригэр элбэхтэ бииргэ сылдьыбыт буолан, сөпсөһөн, Аммаҕа барсар буолбутум. Уонна, биллэн турар, онус кылаастан ылата «Хотугу Сулуска» кини «Дьикти саас» арамаанын ааҕан баран, кинини ыраахтан көрөн, таҥара кэриэтэ оҥостон үҥэр, сүгүрүйэр суруйааччыбын кытары билсэрбиттэн, бииргэ айанныырбыттан үөрэрим ханна барыай. Ол эрэн, маҥнайгы билсиһиибит биһиэнэ тутах соҕус буолбута. Биир бэркэ билэр киһибин Далан быһаччы «Па, куһаҕан киһи» диэн тута дьаралык ыйаан, бириигэбэрин этэн кэбиспитэ. Ол иһин өһүргэнэн, Аммаҕа диэри айах этэн кэпсэппэккэ, Харысхалы далаһа оҥостон, кини нөҥүө кэпсэтэн тиийбиппит. Хата киэһэ Аммаҕа Даланы көрсөн кыра малааһын оҥорон, ол кэннэ иккиэммитин райком гостиницатын биир хоһугар түһэрэн, дьэ ирэ-хоро кэпсэтэн, нэммитин билсэн, уонча хонук устата Харысхалбытын дьокутаат оҥороору, Амманы барытын кэрийбиппит.
Далан оччолорго «Тыгын Дархан» арамаанын суруйаары, матырыйаал хомуйа, иитиллэ, буһа-хата сылдьар кэмэ эбит этэ. Түүр тылын тылдьытын илдьэ сылдьан, наар ону ааҕар буолар этэ. «Дьиҥэр. хас биирдии саха түүр тылын үөрэтиэхтээх, билиэхтээх этэ», — диирэ. Кэлин «Тыгын Дархан» бэчээттэммитин кэннэ, Тыгын Дархан аҕата өлөөрү сытан түүрдүү саҥарар саҥатын ааҕан, итини суруйаары бэлэмнэммитин дьэ өйдөөбүтүм.
Быыбар мучумааннара
Оччолорго баартыйа райкомнарыгар барыларыгар Власов диэн киһини дьокутаат оҥорторорго ыйаах кэлбит этэ. Ону утаран, Далан хас көрсүһүү аайы быыбардааччыларга «олох кинини талымаҥ, Чомчоев диэн эдэр киһи баар. Киниэхэ куоластааҥ» диир этэ. Ол айыыбытыгар-харабытыгар райком массыына көҥүллээбэккэ, Соморсунтан Мээндигигэ диэри бодобуос массыынаҕа көтөхсөн олорон айаннаабыппытын өйдүүбүн. Хас саҥа сиргэ кэллибит аайы, Далан оскуолаҕа үөрэнээччилэрдиин көрсөргө кыһанара. Эдэр көлүөнэҕэ, кэнчээри ыччакка кини сыһыана ураты этэ. Иннигэр олорор оҕолору «туох дьон буолан тахсыахтарай? Киһи буолуохтара дуо?» диэбит курдук чинчилиирдии көрөр буолара.
Көрсүһүү кэнниттэн, тохсус-онус кылаас кыргыттара киниэхэ «Дьикти саас» диэн харыстаан илдьэ сылдьар кинигэлэригэр ааптарга илии баттаттараары, кини тула үмүөрүһэллэрэ. Көрүө этигит эһиги онно, Далан сирэйэ хайдах сырдыырын, хараҕа хайдах чаҕылыйарын. Биһиги диэки «сааттыгыт дуо?» диэбиттии, кыайбыт-хоппут киһи быһыытынан көрө-көрө, кылгастык бэйэтин аатын латыынныы, Ноҕуруодап алпаабытынан Dalan диэн илии баттыыра.
“Тяжелый рок”
Биир сиргэ мелодистар Дима Емельянов, Кеша Сивцев буолан үөрэ-көтө, гитараҕа оонньоон, ырыа-тойук буола олорбуппут. Далан биһигини кытары тэҥҥэ аҕа сааһын умнан үөрэр-көтөр. Мин омук тылынан хаһыытыы-хаһыытыы ыллыырбын бэркэ сэргээн, «ити тугу ыллыыгын?» диэн ыйыппытыгар, мин «ити аата хард-рок диэн буолар» диэн хоруйдаабытым. Ону Далан «ол аата тугуй?» диэбитигэр, мин «ол аата тяжелый рок диэн буолар» диэбитим.
Сарсыныгар уһуктан кэлбитим, Далан иннибэр сэрээккэ оҥоро сылдьар эбит. Бэйэтин сааһыгар сүрдээҕин кыанар, спортивнай быһыылаах-таһаалаах, толору быччыҥнаах киһи, бэҕэһээ киэһэ биһигини кытары тэҥҥэ үөрэн-көтөн кэбиһэн, сирэйэ-хараҕа мөлтөөбүт этэ. «Хайа, Баһылай Сэмэнэбис, хайдаххыный?» — диэбиппэр, киһим өрө уһуутаан баран «тяжелый рок» диэбитэ.
Далаҥҥа «Луис Корваланы босхолооҥ» диэн суруйа сылдьар пьесабын уубар-хаарбар киирэн, «Мэхээс эрэйдээх кута-сүрэ им балай хараҥаҕа үөһээ тоҥ сулустар диэки көтөн сурулаан испитэ… Ол көтөн иһэн аллараа, им балай хараҥаҕа факеллаахтар уоттара ытыс эрэ саҕа көй уот буолан кылапачыһалларын көрөн, Мэхээһи «туох иһин?» диэн кылгас санаа тууйан ылбыта» диэн тылларынан кэпсээн бүтэрэбин. Далан умса түһэн саҥата суох олорбохтоот, аргыый аҕай «кырдьык даҕаны… туох иһин?..» диэн ботугураабытын өйдүүбүн. Анараа дойду баарын-суоҕун туһунан кэпсэтиигэ мин «анараа дойдуга бэлэмнээн, киһи аймахха үөһээлэр түүл диэни ыыппыттар. Анараа дойду диэн син биир түүл кэриэтэ буолар» диэн эппиппэр, Далан «оо, оччоҕо куһаҕан эбит» диэн сонньуйбутун өйдүүбүн. Ол сылдьан түүн утуйа сытан ыар түүллэри көрөн, баттатан, ынчыктыыр этэ. Дьылҕа Хаан кинини улуу суруйааччы оҥороору, тургутан көрөн, уйанын-хатанын билээри, эдэр сааһыгар хатааһыннаах хааччахха, түүнүктээх түрмэҕэ үтэйдэҕэ. Ол кэм ыар салгына, төһө да элбэх сыллар ааспыттарын кэннэ, кини түүлүн аймыыр эбит буоллаҕа.
Айар үлэ эридьиэстэрэ
Далан литератураҕа, суруйааччы буолууга ирдэбилэ улахан этэ. Биир сиргэ киэһэ хойут ыалга хоно кэлбиппит. Ыал хаһаайына түүннэри оһоҕун оттон, ас үтүөтүн тардан, тоҥ балык кыһан маанылыы олорон бэйэтэ эмиэ саха былыргы олоҕуттан сэһэн суруйа сылдьарын кэпсээбитэ. Онтон ол суруйуутун аҕалан Далаҥҥа аахтарда. Далан онон-манан ааҕан көрөн баран, «бу, кэбис, мөлтөх суруйуу» диэн быһа-бааччы сыана быһан кэбистэ. Кэлин утуйуохпут иннинэ таһырдьа тахсан мин, «ити сыыһа гынныҥ» диэбиппэр, Далан «литература диэн оҕо оонньуута буолбатах. Ити наһаа ыарахан, эппиэтинэстээх үлэ буолар. Онон эрдэ эрэйи көрбөтүн диэммин эттим» диэбитэ.
Миигин «дьэ дьиибэ киһигин, иирэн эрэ хаалыма» диэн турар. Мин «бай, ол аата хайдах?» диэн соһуйа түспүппэр, биир саҥа суруйан эрэр киһини өйөөн сурунаалга кэпсээннэрин бэчээттэтэ сылдьыбыт эбит. Кэнники ол уол ыалдьыбытын туһунан соһуйан истэн эрэ хаалбыт эбит.
Бу сылдьан Далаҥҥа, Харысхал «Тураҕааскы» диэн ат туһунан суруйбут бэртээхэй кэпсээнин хайҕаан кэпсээбиппэр, соһуйа түспүтэ. «Мин аахпытым ээ, ол эрээри мөлтөх диэбитим. Бээ-бээ иккистээн ааҕан баран бэчээттиэххэ баар эбит», — диэбитэ. Кэлин куоракка кэлээт, ол кэпсээни сурунаалыгар бэчээттэппитэ.
“Айымньым кыайтарарын ааһан эрэр…”
Кэлин Далаҥҥа Хахыйахтааҕы сайылыгар, ыһыахтар иннилэринэ аҕай, бэйэм саҥа ылбыт “УАЗ” массыынабынан Раиса Терентьевна Аммосованы, Симон Петрович Федотову илдьэ, тиийэн турардаахпын. Ол онно кини саҥа норуодунай суруйааччы аатын ылан, «Тыгын Дархан» арамааныгар умса түһэн, үлэ бөҕөнү көрө олорор кэмэ этэ. Ону билбэккэ, биллэрбэккэ даҕаны, түүн кэлэммит, Далан хаҕыс соҕустук көрсүбүтэ. Мин үөрэн-көтөн кэһиибин — биир иһити остуолга уурбуппар, «биһиги, хахыйахтар, испэт буолан турабыт» диэбитэ.
Саҥа тутуллубут балаҕаҥҥа хонон тураат, сарсыныгар аллараа Аммаҕа Симонныын сууна, сөтүөлүү киирбиппит. Тэйиччи соҕус Далан, биһиги диэки көрбөккө да аата, саппыкылаах, үрүсээктээх сундулуччу хааман кытылга кэлэн, мас тыытыгар олорон, уҥуор эрдэн тахсан сатыы бара турбута. Туох эрэ санаатыгар ылларан сылдьара биллэр этэ. «Ок, убайбыт кыыһырбыт быһыылаах» дэһэн батыһа көрө хаалбыппыт.
Онтон тута чэйдээн, хомунан баран, Тэйэр Хайаҕа барбыппыт. Күнү быһа Тэйэр Хайа үрдүгэр тахсан хаамыраҕа уһулан, Аммаҕа киирэн сөтүөлээн, сынньанан баран, киэһэлик хойут Хахыйахпытыгар төннүбүппүт. Далан олбуорун иһигэр биһигини көһүтэн атах сыгынньах күөх окко хаамыталыы сылдьар этэ. “Тоҕо өр буоллугут? Мин кэтэһии бөҕөтө”, — диэн баран дьиэтиттэн улахан иһиккэ тобус толору ытыс саҕа лэһигирэс соболору аҕалбыта. Биһиги үөрэн сэк гына түспүппүтүн көрөн, «бэйи тохтооҥ, билигин аны миинин аҕалыам. Аттакы да киһини хамсатар миини» диэн мүчүк гыммыта. Эмиэ үөрэн-көтөн, биир иһити ойутан таһаарбыппытыгар, «суох, кэбис, олох айымньым кыайтарарын ааһан эрэр, бүтэрэ охсуохпун наада» диэбитэ. Дьэ онно эрэ Далан айар үлэтин үгэнигэр сылдьарын өйдөөн, бостуой билбэккэ кэлэн мэһэйдээбиппитин кэмсинэ санаабыппыт. Киһибит, ону ол диэбэккэ, Хахыйах дьонугар барыларыгар биллэртэрэ охсон, көрсүһүү оҥорон барбыта. Сотору кэминэн, күн киирэн эрдэҕинэ, Симон Федотовы көрсөөрү, саҥа тутуллубут моҕол ураһа иһигэр Хахыйах дьоно-сэргэтэ ыттыын-кустуун бары мустубуттара. Олор быыстарыгар Далан, тыа дьонун кытары бэйэтэ тыа киһитэ буолан олорон, Симон туойарын, Алампа, Ойуунускай хоһооннорун ааҕарын иһийэн истэ олороро харахпар бу баар.
Суруллубатах “Алмаастаах чороон”
Суруйааччылар сойуустарыгар маҥнай киирэрбэр миэхэ Далан мэктиэ сурук суруйбута. Ол барыта бигэргэнэн, аны «Москваҕа дьыалаҥ барар, нууччалыы тылбаас оҥорторон аҕал» диэбиттэригэр сөбүлээбэккэ, мундуйдаан, дьыалабын түөрт-биэс сыл биэрбэккэ сылдьыбытым.
Далан бэйэтин үрдүк аналын толору билинэр этэ. Сахам норуотун эрэ туһугар суруйабын диир этэ. Ону мин «ускуустуба диэн баар, худуоһунньук маҥнай бэйэтэ аан дойдуну хайдах анаарарын суруйуохтаах» диирбин, быһаччы «өйдөөбөт эбиккин» диир этэ.
«Алмаастаах чороон» диэн, алмаас хостоору айылҕаны хайдах алдьатан эрэллэрин туһунан арамаан суруйар санаалааҕын кэпсээбитигэр, мин «Тыгын Дархан» салгыытын суруйуоҥ этэ, оттон ити туһунан суруналыыстар да суруйдуннар, диирбин эмиэ сөбүлээбэккэ, көхсүн этитэр буолара. «Кырдьык. Туох барыта кырдьык буолуохтаах» диэн лозунунан сылдьара. Өссө ГКЧП саҕана буолбут мүччүргэннээх түгэннэр тустарынан арамаан суруйар санаалаах этэ. Ол иһин миигиттэн ону сэргээн ыйыталаһар этэ. Өссө доҕорум, суруйааччы Михаил Дьячковскай-Көлбө ол тыҥааһыннаах кэмҥэ Үрүҥ Дьиэ көмүскэлигэр түүнү быһа турбутун туһунан истэн, киниэхэ мэтээл бэрдэртэрээри, үүйэ-хаайа тутар этэ.
Кытаанах кытаанах уурааҕа
Биирдэ Раиса Терентьевна Аммосовалыын кэлэн Даланы видеоҕа уһулбуппут. Онно үөрэн-көтөн Эллэйтэн, Тыгынтан, Батас Мөндүүкээнтэн саҕалаан төрүччү оҥорбутун көрдөрбүтэ. Ол төрүччүтүн ыал буолбут оҕолоругар биэрбитин туһунан кэпсээбитэ. Онтон соһуччу баҕайытык «бэйи, тохтуу түһүҥ» диэн баран, хоһугар киирэн, Кытаанах нэһилиэгин сэбиэтин уурааҕын аҕалан көрдөрбүтэ. Ол уураахха үрүҥҥэ харанан Далан өлөн хаалар түгэнигэр төрүттэрин алааһыгар көмөр туһунан суруллубут, илии баттаммыт, бэчээт ууруллубут эбит этэ.
Ол уураахха аны туран, өйдөбүнньүгүн эскиһа, туох матырыйаалынан оҥоһуллара, хайдах көстүүлээх буолара барыта уруһуйданан, барыта ыйыллан бииргэ тиһиллэ сылдьар этэ. «Өлөртөн куттана сылдьыбытым. Эрдэттэн барытын оҥостор үчүгэй эбит. Бу уурааҕы дойдубар тахсан оҥорторон баран хайдах эрэ уоскуйан хааллым», — диэбитэ.
Өлүөн аҕыйах хонук иннинэ Литературнай мусуой иннигэр көрсөн кылгастык кэпсэтэн ааспыппыт. Билигин Даланы мин хайдах эрэ өлбүт курдук санаабаппын, Амма өрүс нөҥүө мас тыынан эрдинэн илимин көрө барбыт курдук саныыбын. Далан курдук көнө, ыраас суобастаах, чаҕылхай суруйааччы өлүөн сатаммат.
