Литературная Якутия


 
18.11.2020
 
Рустам Каженкин,
Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ

Наталья Харлампьева: «Кырдьыгы суруйуу хорсун буолары эрэйэр»

(ЖЗЛ-га тахсыбыт «Семен Данилов» кинигэ ааптара, норуот поэта Наталья Харлампьевалыын сэһэргэһии)

2011 сыллаахха нуучча биллиилээх суруйааччыта Николай Коняев ааптардаах Өксөкүлээх Өлөксөй туһунан кинигэ «Молодая гвардия» кинигэ кыһатын аатырбыт ЖЗЛ сериятыгар тахсыбыта. Онно санаабытым, биһигиттэн, сахалартан, маннык таһымнаах, ити серияҕа эппиэттиир ааптар ким баара эбитэ буоллар диэн. Оннук кэпсэтиилэргэ, биллэн турар, норуот поэта Наталья Харлампьева аата үгүстүк ааттанара. Манна көннөрү нууччалыы билии, киэҥ санаа, дириҥ толкуй эрэ буолбатах, хайа да бэйэлээх очуос буолар дьоммутун бэйэтин кэмин кытта дьүөрэлии тутар уонна ону киэҥ ыырга, киэҥ эйгэҕэ сөптөөхтүк ылыналларын курдук ыпсарар дьон эрэ суруйар кыахтаах эбит диэн санаа баһыйара. Ол да иһин буолуо, Олег Сидоров убайбыт Былатыан Ойуунускай туһунан кинигэтэ олус күүтүүлээх этэ. Быйыл ЖЗЛ серияҕа Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева ааптардаах үһүс саха суруйааччыта Сэмэн Данилов туһунан кинигэ таҕыста. Өскөтүн бу иннинэ тахсыбыт кинигэлэр омукпут уонна бүтүн Россия даҕаны оччотооҕу туругун, былаас эгэлгэ сыһыанын, олох кимиэллээх сайдыытын уонна саамай сүрүнэ – үгэс туһунан мөккүөргэ элбэх харданы биэрэр, көрдүүр эбит буоллахтарына, бу саҥа кинигэҕэ урут улаханнык сырдатылла, ырытылла илик кэм уонна кини бэлиэ киһитин – Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Саха АССР норуодунай поэта, РСФСР М. Горькай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Семен Петрович Данилов олоҕун, айар үлэтин нөҥүө бэрилиннэ.

 

– Наталья Ивановна, эн норуот поэта Семен Данилов туһунан кинигэҥ ЖЗЛ серияҕа таҕыста. Мытаахха, Семен Петрович дойдутугар, На­цио­нальнай библиотекаҕа презентациялар буол­лулар. Бу кинигэ элбэх ааҕааччы интэ­риэһин тарта, кинигэ тула кэпсэтиилэр өссө да буолуохтара дии саныыбын. Киһи олоҕун уус­таан-ураннаан кэпсиир кинигэҕэ история син биир баар буолар…

 

– Биллэн турар. Киһи олоҕун, кини санаатын, ситиһиитин, хотторуутун история чахчыларын кытта тэҥҥэ туттахха эрэ геройуҥ мэтириэтэ тахсан кэлэр. Бу кинигэҕэ киирбит кэмнэр саха норуотугар судургута суох этилэрэ. Уопсайынан, норуот бэйэтин билиниитэ, ытыктаныыта духуобунаһы, литератураны кытта ыкса сибээстээх. Ол 50-с, 60-с сылларга барбыт уһун унньуктаах охсуһуу, саха уус-уран литературатын төрүттээбит суруйааччыларбытын тэпсии, мэлдьэһии – саха омук быһыытынан намтыырыгар, атын норуоттартан итэҕэстик сананарыгар тиэрдибитэ. Ону бастаан былаас буржуазнай националистары саралыыр идеологията, ону улгумнук толорор партия салайааччылара саҕалаабыт эбит буоллахтарына, кэлин ол хайысханы салҕааччыларынан төттөрү сүргүөх бэйэбит учуонайдарбыт уонна ол кинилэр тылларын ылыммыт итэҕэйимтиэ дьон буолбуттара.

Мин кинигэбэр үксэ урут научнай эргимтэҕэ биллэр, бэчээккэ тахсыбыт чахчылары киллэр­битим. Архыыпка да үлэлээтим – партия обкому­гар киирбит элбэх суруктары, үҥсүүлэри бэрийдим, 1952 уонна 1962 сыллаах уураахтары чинчийдим. Ол архыыпка үлэлиирбэр соччо киһи үөрбэт арыйыыларын оҥордум – үтүөтүк саныыр дьонум үҥсүүлэригэр дьэбир, балыыр аҥаардаах тылла­рын-өстөрүн аахтым… Сымыйа өрөгөйө дьону куһаҕаҥҥа сөрүүр да буолар эбит!

Саамай долгутуулааҕа Семен Петрович күн­нүктэрин ол история чахчыларын кытта холбуу тутан сыныйан аахтым, туһанным. Дьиҥэр, Семен Данилов биир киһи үйэтигэр тиксэр аҕы­йаҕа суох историяҕа хаалан хаалар сүдү көрсүһүүлэр, тэрээһиннэр кыттыылаахтара этэ. Кини Сэбиэскэй судаарыстыба баһылыга Хрущев тэрийбит айар дьону кытта икки көрсүһүүтүгэр кыттыбыта. Назым Хикмети, Корней Чуковскайы, Михаил Шолоховы, Александр Твардовскайы кытта Москваҕа үөрэнэ сылдьан көрсүспүт киһи. Александр Фадеев көмүллүүтүгэр сылдьар. Оттон бэйэтин үөлээннэхтэрин кытта доҕордуу сыһыана күн бүгүнүгэр диэри сырдыгынан сыдьаайар – Степан Сарыг-оолу, Николай Тряпкины, Заки Нурины, Мустай Каримы, Давид Кугультиновы, Расул Гамзатовы, Кайсын Кулиевы кытта билсэрэ, кэпсэтэрэ, суруйсара. Партия Саха АССР обкомун бүрүөтүн чилиэнэ, Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин депутата этэ. Кини Сахатын сирин сайдыытынан эрэ муҥурдаммыт буолбатах – аан дойду таһымнаах литература тэрээһиннэрин кыттан атын дойдулар олохторун тэҥнээн көрөрө. ССКП ХХIV съеһин делегата. 17 сыл Саха сирин суруйааччыларын сойууһун салайбыта – кини олохтообут хайысхалара саха литературатын сайдыытыгар туһуламмыттара. Классиктары тилиннэрии, тылбаастааһын, эдэрдэри өйөөһүн, атын омук суруйааччыларын кытта алтыһыы. Семен Петрович олохтон барбыта 41 сыл буолла эрээри, ити кини эркээйи оҥостубут үс хайысхата саха литературатын салгыы сайыннарар кыахтаахтарын, үйэлээхтэрин, дьоһуннарын дакаастаатылар.

«История не имеет сослагательного наклонения» диэн этии баар. Онон ол уустук кэмнэргэ ким хайдах дьаһаммытын быһааран, мэлдьэһэн, биитэр буруйдаан туһа суох. Ким хайдах дьаһаммытай да, ол оннук историяҕа хааллаҕа…

Норуот тыыннаах хаалаары, былыргытын аныгыны кытта сиэрдээхтик ситимнэтээри чахчы анаан-минээн дьону төрөтөр үгэстээх. Георгий Прокопьевич Башарины, Семен Петрович Дани­ловы… Улуу убайдарын дьиҥнээхтик хаһан да таҥнарбатах бастакы норуодунайдарбыт – Эллэй, Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап, Суорун Омоллоон… Ону ааһан олох барахсан ситим салҕанарыгар анаан эдэр дьону кыттыһыннарар. Өссө Москваҕа устудьуоннуу сылдьан саха бастакы классиктарын көмүскэлигэр эдэр историктар Егор Алексеев уонна Василий Иванов туруналлар. Уонна олохторун устатын тухары ол позицияттан туораабаттар. Ити барыта история чахчылара.

Мин – поэппын. Бу кинигэни историк аатын ылаары суруйбатаҕым. Олоҕу көрүүм син биир поэт хараҕынан көрүү, аны суруйуум эмиэ поэт туһунан. Ол эрээри, саха литературатын историятын сырдатыыга сонун, кырдьыксыт тылы эттим дии саныыбын.

– Эн кинигэни Семен Петрович күннүктэригэр олоҕуран суруйдуҥ. Бу кини дневниктара тус олоҕун эрэ буолбакка, эмиэ история кэрчиктэрин көрдөрүү буоллаҕа дии.

 

– Оннук. Семен Петрович күннүктэрин литература эйгэтигэр үктэниэҕиттэн бүтэһик күннэригэр диэри суруммут эбит. 13 уопсай тэтэрээт. Кини олохтон барбытын кэннэ бу илиинэн суруллубуту үйэтитэр туһугар душеприказчига – норуот суруйааччыта Николай Лугинов үлэлээбитэ, кини Ньукулай Урсуну, Аита Шапошникованы кытта бэрийэн, бэчээттэтэн сыа-сым курдук тутан харайбыттара. Николай Алексеевич бастакы публикацияны «Хотугу сулус» сурунаалга оҥорбута. Урсун өр сылларга дьаныһан туран күннүктэртэн быһа тардыылары бэчээттэппитэ уонна Горнай улууһун салалтатын кытта кинигэ оҥорон таһаартарбыта. Семен Петрович литературнай нэһилиэстибэтэ барыта кэриэтэ күн сирин көрдө – «Бичиккэ» алта томнаах кинигэ буолан таҕыста. Манна Сэмэн Тумат, Урсун, Аита Шапошникова үлэлээтилэр.

Ол гынан баран, күннүктэрэ толору ааҕааччыга тиийэ иликтэр. Тиийбэттэрэ да буолуо дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, кинигэ буоларыгар элбэҕэ бэрт. Мин кинигэбэр Семен Петрович суруммут санаалара нууччалыы аан бастаан тылбаастаннылар, нуучча ааҕааччытыгар тиийэр кыахтаннылар. Улахан философ, дьиҥнээх поэт ол саҕанааҕы олоҕу өтө көрүүтэ, ону ааһан кэлэн иһэр кэми анаарыыта киһини соһутар да, долгутар да. Олус элбэҕэ суох ахсааннаах омук суруйааччыта, «национал», Брежнев саҕанааҕы кэми сыаналааһы-на бүгүн да киһини сөхтөрөр. Күннүгү ааҕан истэх аайы, Семен Данилов төрөөбүт дойдутун поэзиятынан аатырдыбытын ааһан, кини атын омуктарга норуотун духуобунай бэрэстэбиитэлэ эбитин дириҥник өйдүүгүн. Ол солону киниэхэ ким да биэрбэтэҕэ, кини тус бэйэтин быһаарыныыта, ылыныыта этэ. Оҕо эрдэҕинэ төрөппүттэрин кытта Алдан бириискэлэригэр сылдьыспыта, онон атын омуктары кытта сыһыаннаһыы тугун-хайдаҕын билбитэ, бэйэтин омугун бу орто дойдуга миэстэтин туһунан эрдэ ырыта саныыр буолбута… Алдан бириискэтигэр кытай оҕонньоро кинини оҕорҕоон, маанылаан илдьэ сылдьыбытын умнубата, баралларыгар ол саҕана ыарахан сыаналаах бэлэҕи – сиэпкэ уктар чаһы бэлэхтээбитин өйдүүрэ… Семен Петрович хайа да омук киһитин кытта толлубакка кэпсэтэри сатыыра. Оннооҕор, кэлин бастыҥ тылбаасчыта, доҕоро буолбут Винсент Шаргуновы кытта билсэригэр, аан бастаан: «У вас до этого были знакомые якуты? И какими мы вам показались? » – диир…

Итинэн мин Семен Петрович бэйэтин аналын, миссиятын эрдэ өйдөөбүт, ылыммыт киһи этэ диэн этиэхпин баҕарабын. Бэйэтэ сымнаҕас майгылаах, холку киһи курдук көстөрө эрээри, дьэ, наада буоллаҕына, кытаанах этэ. Семен Петрович Данилов 1962 сыллаахха саха бастакы суруйааччыларын норуокка төннөрөр дьаһаллары бэлэмнэспитэ, ону ааһан Өксөкүлээх, Алампа, Неустроев нууччалыы тылбаастаналларын ситиспитэ, Ойуунускай поэзиятын кинигэтин эмиэ Москваҕа таһаартарбыта. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону нууччалыы тылбаастатарга сыралаах үлэни көрсүбүтэ. Ити барыта биллэр чахчылар. Ол тула туох быһыы-майгы буолбута, этэргэ дылы ким көмөлөспүтэ, ким таҥнарбыта күннүктэригэр барыта баар. Семен Петрович талааннаах поэт, дьиҥнээх интеллигент, эйэҕэс майгылаах киһи буолан Владимир Солоухины, Владимир Державины бэйэтигэр тардан, көмөлөһүннэрэн, бу дьон Саха сирин, саха омугу таптыыр, сөҕөр-махтайар биир санаалаахтара буолалларын ситиспитэ. Дэлэҕэ Державин суруйуо дуо: «Якуты в своей застенчивой гордости не понимали каким сокровищем владеют!» Ити олоҥхо туһунан. Уонна Семен Петрович туһунан – кини уобараһа хараххар тута көстөр… Манна саха литературатын историятын кырдьыга тахсарыгар нуучча суруйааччылара күүс-көмө буолбуттарын, турунан туран көмөлөспүттэрин бэлиэтиэх тустаахпыт. Ол доҕордоһуу – сибэтиэй доҕордоһуу баар буолан саха классиктара норуоттарыгар төннүбүттэрэ. Ити барыта кинигэҕэ киирдэ.

Семен Петрович күннүктэриттэн быһа тардыылар кинигэҕэ балай да элбэхтэр. Ол эрээри үксэ таһыгар хаалла. Баҕар, бу кини күннээҕи сурунуутун ким эрэ иэс-куос аахсыы курдук сыаналыан сөп. Оннук буолбатах. ХХ үйэ мындаатыгар олорбут Сэбиэскэй Сойуус биир биллэр национальнай поэта Семен Данилов бэйэтин кэмин, норуотун литературатын, омугун сайдыытын анаара көрбүт, быһаччы оҥорсубут киһинэн буолар.

 

– Наталья Ивановна, кинигэҕэ баар биир олус интэриэһинэй бас – Семен Петрович эдэрдэргэ сыһыанын туһунан. Кини: «Куттаммакка айыҥ-тутуҥ», – диир эбит.

 

– Туох да омуна суох саха литературатын бүгүҥҥү күнүн Семен Петрович торумнаабыт эбит! Кини бэлиэтии көрбүт, кини тула үмүөрүспүт дьон – саха литературатыгар ааттара хаалбыт уон­на хаалар дьон. Талааннарынан, дьоҕурдарынан, кыай­быттарынан-хоппуттарынан тус-туспа кэр­диис­кэ турдаллар да, Семен Петрович сыыспыта суоҕун кэриэтэ. Михаил Тырылгин, Семен Курилов, Василий Саввин, Варвара Потапова… Бүгүн саха литературатын инники күөнүгэр сылдьар Николай Лугинов, Урсун, Ойуку, Тумат, Харысхал, Иван Мигалкин, Анатолий Старостин, Саргы Куо… Семен Данилов талааны таба тайаннаҕына олус үөрэр эбит, онтон эдэр киһи саха литературатын историятын, ситимин сөпкө өйдүүр, литератураҕа үлэни оҕо оонньуутун, биитэр улуутумсуйарга суол курдук ылымматын биллэҕинэ – өссө улаханнык үөрэрэ күннүктэригэр баар.

Кинигэҕэ эдэрдэр туһунан санаалара, алгыстара, бэлиэтээһиннэрэ бааллар. Семен Петрович аҕа­лыы истиҥ көмөтүн үгүспүт билбитэ. Мин кө­лүөнэм литератураҕа киирэригэр буржуазнай нацио­нализмы кытта охсуһуу соччо намырыы илик кэмэ этэ эрээри, биһиги эдэрбитигэр тэптэрэн ону мэһэй оҥостубат этибит. Куттанар, дьаахханар санаа соччо суоҕа. «Хрущевская оттепель» биэрбит айымньыларын аахпыт, урут бобуллубуту билбит-көрбүт дьон этибит, быһыыта. Ол көҥүл дайбаныыбытын көрө-көрө, Семен Петрович биир өттүттэн астынар эбит, биир өттүттэн дьаахханар эбит. «Куттала суох олоруу, көҥүллүк айыы – бу дьол, дьэ ол эрээри бобор-хаайар илии көстүө», – диэн суруммута баар. Олох оннугу көрдөрөн да иһэрэ – Дыдаев дьыалатын тэрийии, холобура. Семен Данилов манна элэ-была тылын этэн, туруорсан көрбүтэ да, кыайбатаҕа. Ол иһин эдэрдэрин туһугар сэрэхэчэйиитэ өссө күүһүрбүтэ…

Кини иннинээҕи оҕонньоттор бука бары ол кутталга олордохторо, айар үлэлэригэр да элбэх хааччаҕы көрсүбүттэрэ. Амма Аччыгыйын «Сааскы кэмин» хос суруйтарыы, Суорун Омоллоону онно суох буруйдааһын… Семен Петрович суруммута баар – «хаарыан Эллэй, лирик Эллэй сүттэ» диэн. Ити кини Эллэй «кыһыл кутуруктаах» хоһооннорго охтубутун этэр. Ол да иһин айар суолларыгар эдэрдэр кутталы көрсүбэттэригэр баҕарара. Биһиги көлүөнэ улахан хааччаҕа суох үлэлээтибит, ол эрээри урукку сыллар дуорааннара, буржуазнай национализмы оҥостон туран көрдөөбүт дьон дьүһүн кубулуйууларын көрөн кэллибит. Көрөн эрэ буолуо дуо, өссө сорохпут ол содулугар учуонай буолуоҕун буолбата, истиэпэнэ суох чинчийээччигэ кубулуйда.

Семен Петрович баара-суоҕа 61 сааһыгар бу орто дойдуттан барбыта. Биһиги сонно тута ту­лаайахсыйа түспүппүт. Били улуу Анна Ахматова чугаһаппыт эдэр поэттарын – Иосиф Бродскайы, Анатолий Найманы, Дмитрий Бобышевы, Евгений Рейны – «ахматовские сироты» дииллэрин курдук, биһиги чахчы күн бүгүн да Семен Данилов тулаа­йахтарабыт… Хайҕаары гыннахтарына, Семен Дани­лов кыыһа дииллэр, үөҕээри гыннахтарына – эмиэ…

Мин бииртэн астынабын – биһиги, Семен Данилов кынатын анныгар сылдьыбыт, кини уйатыттан тахсыбыт дьон, саха литературатын историятын сырдатыыга, хараны үрүҥ диэбэккэ айан-тутан кэллибит. Улуу убайдарбыт ааттарын үйэтитэргэ, кинигэлэрин таһаарарга, бэлиэ өйдө­бүнньүктэри туруорарга үлэлэстибит, кыттыс­ты­быт. Хайыы-үйэ сааһырбыт дьон, кэннибитин эргиллэн көрдөхпүтүнэ, талааннаах, көнө сүн­ньүлээх, кырдьыксыт ыччаттар баарга дылылар. Мин эмиэ учууталым курдук кинилэри алгыы, харыстыы саныыбын.

 

– Бу кинигэҕэ урут улаханнык ырытыл­лыбатах былаас уонна суруйааччы сыһыан­нарын туһунан суруйаҕын. Семен Данилов кэ­миттэн бүгүн туох уларыйда?

 

– Былаас уонна поэт сыһыаннаһыылара, этэргэ дылы, үгүс кэмнэргэ баар тема. Пушкинтан уонна Николай I-тэн саҕалаан. Айар киһи олоҕу көрүүтүгэр уонна былаас дьаһалларыгар өйдөспөт буолуу хайаан да баар. Ол айар дьон былааһы утары туралларыттан буолбатах, араа­һа, суруйааччы, поэт дьон өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайар кыахтааҕыттан тутулуктаах быһыылаах. Биллибэтинэн, аа-дьуо дьон өйө-санаата уларыйар, былаас онтон олус куттанар. Былыргы илиҥҥи тойоттор хайаан да придворнай поэттаах буолаллара уонна уопсайынан поэттары атаҕастыы сорумматтара даҕаны… Бэйэ поэттааҕа, трубадурдааҕа бэрт бөҕө буоллаҕа дии! Онон ол Николай I-тэн саҕалаан Сталиҥҥа тиийэ суруйааччыны чугаһатыы баара, ол эрээри сиэпкэ баппат дьон буоллахтара үксүлэрэ…

Биһиэхэ сэбиэскэй былаас атаҕар турарыгар айар дьон былааска баар буолан, кэм ама кэмнэр ааспыттара. Ойуунускай айар дьону судаарыстыба таһымыгар өйүүрэ, Алампа барахсан бэйэтинэн сурунаал, хаһыат таһаарара, театрга оонньуура… 1928 сыл саха айар дьонун үксүн хаарыйбыта, сотон ааспыта да диэххэ сөп. Онтон биһиги үрдүк ааппытыгар «Правда» хаһыакка ыстатыйа, 1952 сыллаах уураах кэлэн түһэллэр. Ити былааска олорор саха киһитин, бэйэбит киһибит дьаһала этэ… Баар-суох суруйааччыларбыт кинигэлэрин оскуола олбуордарыгар уматаллар…

1962 сыллаахха ол уураах көтүрүллэр. Ситэтэ да суох буоллар, көтүрүллэр. Идеология Гавриил Чиряев илиитигэр киирэр, онтон сотору кини обком бастакы сэкирэтээринэн талыллар. Бу кэмҥэ Семен Данилов Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун салайар. Чиряевы Семен Петрович асты­нар, ытыктыыр салайааччыта. Сүбэлэрин үгүс боппуруоска холбообут эбиттэр. Кини кэннэ идео­логия боппуруостара Юрий Прокопьев илиитигэр киирэллэр. Юрий Николаевич бэйэтэ филолог, научнай истиэпэннээх литературовед, онон уопсай тылы булуохтарын сөп этэ да… Бу өйдөспөт буолуу Семен Петровичка ыараханнык дьайбыта. Ол туһунан кинигэҕэ баар.

Аныгы историяны ылар буоллахха, 1990-с сыллар ыһыллыы-тоҕуллуу, быстарыы сыллара этилэр. Этэргэ дылы, биир өттүттэн кулут куттаах буолуу, иккис өттүттэн – тиэрэ дайбаныы, мунуу… 1993 сыллаахха Далан «Тыгын Дархан» романа тахсар, ол иннинэ «Бүтэй Бүлүү» романа «Тулаайах оҕо» диэн ааттанан тахсыбыта. Мин санаабар, бу айымньылар сахалар бэйэлэрин ытыктаналларыгар, тирэхтээх буолалларыгар кыах биэрбиттэрэ. Биһиги бастакы президеммит Михаил Николаев Даланы күүскэ өйөөбүтэ – Саха Өрөспүүбүлүкэ­тин норуодунай су­руйааччытын аатын иҥэрбитэ, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай би­риэмийэни биэр­битэ. Бу салайааччы айымньыны көннөрү сөбүлээбитит­тэн буолбатах этэ – Михаил Ефимович саха норуота силистээх-мутуктаах, киэн туттар историялаах буолуохтааҕын бэркэ өйдүүрэ. Уларыйа турар аан дойдуга миэстэтин булунар, бэйэтин билинэр эрэ омук салгыы сайдар кыахтаах эбээт! Николаев саха литературатын аксакалын Суорун Омоллоону эмиэ күүскэ өйөөбүтэ. Саха суруйааччыларыттан Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аатын ылыан ылбыт кини эрэ, Дмитрий Кононович этэ… Оттон Софрон Данилов Саха конгреһын салайарыгар кыах биэрбитэ, кини онно 1992 сыллаахха оҥорбут дакылаатыгар тэҥнээх саха омук сайдыытын туһунан докумуон суох да быһыылаах…

Уус-уран айымньы норуот олоҕор дьайыыта күүстээх. Бу бүгүн глобализация өтөн киирэн, омук быһыытынан уратыбытын суурайан, мэлитиэн баҕарар кэмигэр, дьоҥҥо былыргы силистэрин-мутуктарын санатар, айылҕаны кытта ситимнэрин өйдөтөр киинэлэр оҥоһулуннулар. Олортон бастыҥнара, суруйааччы айымньытыгар олоҕурбут киинэлэр – «Тойон кыыл» Василий Яковлев кэпсээнигэр, «Мин үрдүбэр күн киирбэт» Николай Лугинов «Таас Тумус» сэһэнигэр уһулуннулар, «Тыгын Дархан» киинэ улахан экраҥҥа тахсан эрэр. Ити барыта – саха дьоно бүгүн эмиэ тирэххэ, бэйэни билинэр сыаннастарга наадыйбытын көрдөрөр.

ЖЗЛ-га Семен Данилов туһунан кинигэ саха суруйааччытын туһунан үһүс кинигэ. Өксөкүлээх, Ойуунускай уонна Данилов. Бу кинигэлэр тах­салларыгар сыһыаннаах киһи быһыытынан, мин астынабын. Саха литературатын историятын көр­дөрүүгэ олохтоохтук уонна дьоһуннук айаннаан иһэбит. Семен Данилов туһунан кинигэ, мин санаабар, эмиэ омук бөҕөргүүрүгэр туһуланар.

 

– Наталья Ивановна, эн бэйэҥ Семен Петровиһы кытта көрсүбүт, кэпсэппит киһи буоллаҕыҥ. Дипломнай үлэҕин кини лирикатыгар суруйбут эбиккин дии. Онон хайдах эрэ бу кинигэни суруйарга эрдэттэн оҥостубут курдуккун…

 

– Мин кини поэзиятын нууччалыы тылбааһын чинчийбитим. Ол саҕана дьиэтигэр сылдьан, элбэхтик кэпсэтэр, кинигэ уларсар этим. Толлорум, онон, быһыыта, аһыллан кэпсэппэтим. Семен Петрович тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрэ, поэттар саҥа хоһооннорун туһунан санаабын ыйытара. Ол саҕана кини мин хоһооннорбун үрдүктүк сыаналыырын билбэтим. Хаартыскабын, подстрочниктары көрдүүрэ, ону оҕотук санаабар кинини абыраан аҕаларым. «Литературная Россия» хаһыакка бастакы нууччалыы тылбаастарым тахсыбыттара. Биллэн турар, Семен Петрович тэрээһининэн. Ону «Аахтыҥ дуо, хайдахтарый?» диэбитигэр: «Ытыы сыстым, мин хоһооннорум буолбатахтар. Онтон элбэхтик аахпыппар син эбит», – диэн эппиэттээбиппин. Ону күннүгэр суруммут: «Киһи санаата биир да буолар эбит! Мин эмиэ бастакы тылбаастарбыттан ытаабытым», – диэбит…

Манна даҕатан эттэххэ, кинигэҕэ Семен Данилов тус бэйэтин олоҕо – дьиэ кэргэнэ, аймахтара, доҕотторо, кини айар эйгэтэ эмиэ баар. Кини бу орто дойдуга дьолу билбит киһи этэ…

Семен Петрович туһунан суруйар баҕа санаа миэхэ мэлдьи баара. Уонна бу санаатахха, онно бэлэмнэммит да эбиппин. Бу сыллар тухары ааҕа, суруна, мунньуна сылдьыбытым. Баҕар, хаһан эмэ диэн. Онтон «Молодая гвардия» ЖЗЛ сериятын дьаһайар дьонун кытта билсэн, өрөспүүбүлүкэ салалтатын өйөбүлүн ылан баран, аа-дьуо саҕалаабыт үлэбин сыл аҥаара курдугунан бүтэрбитим. Бу кылгас кэм, дьиҥэ ыксыырым – тоҕо диэтэххэ, бэриллибит тыллар дорҕоонноро сүтүө диэммин куттанарым… Мин учууталым иннигэр иэспин толоруохпун баҕарарым. Ити биирэ. Иккиһэ – саха литературатын кыһалҕалаах кэмнэрин кырдьыктаахтык суруйар хайаан да наада этэ, кэлэр көлүөнэлэр кырдьыгы билэллэрин туһугар. Үсүһэ – кыра мистикалаах этэ – түүл-бит баара… Быһаччы эттэххэ, кэмэ кэлбитэ, быһыыта.

Бу серияҕа аан дойду, Россия историятыгар оруоллаах улахан личностар тустарынан суруллар. Аан дойду библиотекаларыгар тарҕанар – Америка Конгреһын библиотекатыгар тиийэ. Семен Данилов ол улуу дьоҥҥо киирсибитэ – саха дьонун үрдэтэр суолталаах.

Улахан киһи туһунан суруйаргар улахан ыйытыктарга эппиэттииргэр тиийэҕин. Мин билигин саха омук итэҕэлин туһунан саныыбын. Язычествоҕа охтор, Айыы итэҕэллээх омук курдукпут. Тенгрианство баар… Биһиги күн бүгүн Айыыларбыт пантеоннарын ситэрэ да иликпит… Омуктар доҕордоһуулара биирдиилээн дьон иллэһиититтэн саҕаланар. Ордук айар эйгэҕэ. Ону тэрийии, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл ирдэнэр. Биэс сылга биирдэ көһөн тиийэн доҕордоһууну айхаллаан кэлии дьыаланы быһаарбат. Тылбыт туругар ыалдьабыт эрээри, сахалыы телевидение шоу киэбигэр күүскэ охтуута сахалыы сэһэргэһиини тэниппэт. Сериаллары батыстыбыт, аныгы олох көстүүлэрин эккирэтэн. Ити барыта омук уратытын аахсыбакка, бэлэм халыыптарынан оҥоһуллар. Урут партия идеологиятын халыыба диэн баарыныы, манна олох атын тимир ирдэбиллэр бастаатылар. Бу барыта глобализация дьайыыта. Ол сылдьан этническэй эргимтэбититтэн тахсары сирэр курдукпут. Омугум тыыннаах хааллар диир киһиэхэ кэдэрги соҕус көстүүлэр…

 

– Кинигэ тахсыбытыгар аан бастаан ханнык санаа киирбитэй? Астыныы баара дуу, биитэр ханнык эрэ атын санаа?

 

– Биир аҕа табаарыһым эмиэ итинник ыйып­пыта. «Наһаа хорсун киһигин эн, манан киһи ылсыбат тиэмэтэ. Суруйбуккун бэйэҥ астынныҥ дуо?» – диэбитэ. Астыныы баарын баара, дуона суох диэххэ дуу, көннөрү үлэ түмүктэммитинэн. Мин бу кинигэни бэйэбин тупсарынаары, биитэр кимнээҕи эрэ хоруотуур санаалаах суруйбатаҕым. Кырдьыгынан суруйбутум. Оттон кырдьыгы суруйуу хорсун буолары эрэйэр буоллаҕа. ХХ үйэҕэ саха поэта хайдах олорбутун, дьонугар-сэргэтигэр саха классиктарын айымньыларын төннөрбүтүн, аан дойду бэртэрин кытта тэҥҥэ алтыспытын көрдөрдүм. Кини санаата дириҥин, киэҥин итэҕэттим дии саныыбын. Хайа да хараҥа кэмнэргэ поэт санаата сырдык, бэйэтэ кырдьык диэки эрэ буоллаҕына күүстээҕин, үйэлээҕин Семен Петрович олоҕо дакаастыыр.

Сахаларга «санаата хотор» диэн өйдөбүл баар. Ол баар буоллаҕына эрэ дьыала чахчы ситэр-хотор. Биһиги, суруйааччылар, өрөспүүбүлүкэбит, омукпут сайдарыгар ол көстүбэт күүһү үөскэтэ, туругурда турар аналлаахпыт. Баҕар, ону тутан көрөр, ыйааһыҥҥа уурар кыаллыбата буолуо – ол ньиэп, гаас, алмаас буолбатах. Арыы, эт даҕаны эмиэ буолбатах. Ол гынан баран тирэҕэ суох, бэйэтин историятын билбэт, ытыктаммат омук олоҕун уйгутун оҥостор кыаҕа суох. Санаата хоппот. Онон мин кинигэбин поэт биографията эрэ дии санаабаппын. Омукпун бөҕөрҕөтөр ис хоһоонноох кинигэ буоллар ханнык!

 

– Кэпсээниҥ иһин махтанабын!

Чолбон. – 2020. – Сэтинньи

Источник: Саха печать