Литературная Якутия


 
04.06.2023
 

Оҕо саас доҕоро –
П. Н. Дмитриев-Туутук

Суруйааччы Петр Никифорович Дмитриев-Туутук 80 сааһын көрсө “Сайылыгым барахсан” диэн кинигэтэ тахсыытыгар норуодунай суруйааччы Сэмэн Тумат киирии тылын суруйбутун быһа тардыытын билиһиннэрэбит.

 

“Суруйааччылар олох бары эйгэтинэн суол-иис тэлэн литератураҕа кэлэллэр. Суруйааччы Петр Никифорович Дмитриев-Туутук наука эйгэтиттэн, саха фольклорун түллэр үөһүттэн силис-мутук тардан айар үлэҕэ киирбитэ. Кини саха норуотун уус-уран тылын сүмэһинин иҥэриммит олоҥхоһуттары кытта бииргэ отууга олорбут, олоҥхолорун ыллатан кумааҕыга түһэрэн уонунан сылларынан ааҕыллар сыралаах үлэни көрсүбүт уонна ону кинигэлэринэн таһаартарбыт сүҥкэн улахан үтүөлээх.

Олоҥхоһут П.П.Ядрихинскай-Бэдьээлэ кырдьаҕас Петр Никифоровиһынан олус астынара, “Дьырыбына Дьырылыатта” олоҥхобун бэчээккэ таһаартаран эрэр”, – диэн, 1978 сыллаахха Муома оройуонун Хонуутугар бииргэ айанныы сырыттахпытына, эппитэ. Ол кинигэ күн сирин көрбүтэ.

П.Н.Дмитриев-Туутук Н.П.Бурнашев “Кыыс Дэбилийэ”, Н.И.Степанов-Ноорой “Күн Эрили”, В.Н.Попов-Бочоох “Үөлэн Кыырдьыт”, К.Л.Федоров-Көскөйө Көстөкүүн “Күн Тэгиэримэ”, С.Г.Алексеев-Уустарабыс “Дэбириэлдьин Бэргэн”, Е.Г.Охлопков-Буоратай “Үрүҥ Уолан бухатыыр, В.О.Каратаев “Оҕо тулаайах, о.д.а. олоҥхолорун сурукка киллэрэн, научнай суолталарын ыйан-кэрдэн кинигэлэринэн таһаартарбыта. П.А.Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо 1960 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыытыгар ахсыс ырыатыттан “Туттаран туран” диэн тыллартан саҕалаан, “Тоҕус куорат кубулҕат” диэн этиигэ диэри быстан хаалбыт кэрчиги народнай поэт В.М.Новиков-Күннүк Уурастыырап, импровизатор-олоҥхоһут быһыытынан, 383 поэтическай строканан ситэрэн биэрбитэ.Петр Никифорович кэлин “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо ол сүппүт кэрчик ырыатын республика уонна киин куораттар научнай архыыптарыттан дьаныардаахтык хасыһан, көрдөөн, чинчийэн ССРС НА архыыбыттан (Ленинградтааҕы отделениеттан, 1895с.) олоҥхо уһуллубут оригиналын булан, наукаҕа сүҥкэн үтүөнү оҥорбута. Кини Уурастыырап толоруутун кытта ол ырыаны тэҥнээн-ырытан көрбүтэ уонна олус бэркэ, сөптөөхтүк толорон биэрбитин, олоҥхоһуттар уруккуттан баччааҥҥа диэри тэнийбит үтүө үгэстэрин тутуспутун научнайдык дакаастаабыта. Мин онтон олус астынабын, киһи эрэ биһириир үчүгэй ырытыыта оҥоһуллубута.

Петр Никифорович Дмитриев-Туутук саха тылын кыаҕын үчүгэйдик билэр, өйдүүр, оннук киһи оҕолорго анаан суруйара кэрэхсэбиллээх. Кини хоһоонноругар, поэмаларыгар, остуоруйаларыгар – оҕо саас эйгэтэ, кини сирэ-дойдута, отун-маһын мүөттээх сыта, кэрэ көстүүтэ тыыннаах хартыына буолан бэриллэр-ойууланар. Үгүс хоһоонноро ырыа буолан оҕо-аймах ыллыы сылдьар.

Айар үлэтин биир хайысхата – уус-уран тылбаастар. Нуучча норуотун гениальнай поэта Александр Пушкин “Кыһыл көмүс бөтүүкчээн туһунан остуоруйатын”, Сергей Михалков, о.д.а. поэттар хоһооннорун сахалыы тылынан саҥарпыта.”

 

Петр Никифорович быйыл төрөөбүтэ 90 сылын бэлиэтээн, кини үтүөкэннээх, сыһыы-толоон, алаас, дьэдьэн сыттаах хоһооннорун таһаардыбыт.

 
КЫНАТТААХ ДОҔОРБУТ
Абыраҕал анныттан,
Атаҕым тумсуттан
Чыычааҕы үргүттүм,
Тутаары сырыстым.
Аччыгый бэйэлээх,
Араҕас түөстээх
Чыычааҕым көппөт,
Чуут аҕай ситтэрбэт.
Аһыныык сүрэхтээх
Ийэ чыычаах сэрэхтээх:
– Чыып-чырып! – диэтэ, –
Чыычый, оҕолоор! – диэтэ.
Сылаас уйа иһигэр
Сүүтүк саҕа эрэйдээхтэр
Ийэлэрин суохтааннар
Эймэҥнэһэ сыттылар.
Кынаттаах доҕотторбун,
Кэбис, ончу тыыппаппын.
Күндү кэрэ куоластаахтар
Көтүҥ үөһээ, чыычаахтар!

БАҔА САНАА
Куурбут-хаппыт ньээм оту
Куока үрэр тыал хоту:
Төгүрүк түү төбөлөр
Тэлбээриһэ көтөллөр.
Уолчаан ону көрө-көрө
Омуннаахтык үөрэр, сөҕөр:
“Самолеттан ыстанар
Парашютист курдуктар!”
Кини тута, санаатыгар,
Космонавт буола түһэр.
Дьоллоох ыраах көтүүттэн
Дойдутугар эргиллэр…
“Хаһан-хаһан улаатаммын
Салгын аалын салайабын?”
Куока халлаан куйаарыгар
Көтүөн наһаа баҕарар.
Кини баҕа санаата
Кэлин чахчы туолуоҕа.
Сыыдам чаҕыл ракета
Сындыыстана көтүөҕэ.
Баҕа санаа туола турдун,
Баҕа санаа туругурдун!

ЭРЧИЛЛИИ
Биһиги,
Биһиги
Сымнаҕас кырыска
Сыламныыбыт салгыҥҥа.
Ыраас-чэбдик тулабыт,
Ыалдьар диэни билбэппит.
Биир, икки!
Биир, икки!
Сүүрэн-көтөн чэгиэнник
Улаатыахпыт түргэнник.
Эрчиллэммит биһиэхэ
Эрчим күүспүт элбиэҕэ.
Тулуурдаах,
Дьулуурдаах,
Олоххо дьиҥ бэлэмнээх
Оҕо аймах дэтиэхпит.
Ийэ сиргэ эрэллээх
Үлэһиттэр үүнүөхпүт.

КҮӨРЭГЭЙ
Кынаттаах чуораан
Кыйааран тахсан,
Уруйдаата даҕаны
Уһуктубут айылҕаны.
Күөх халлаан ньуура
Күлүмнүү оонньуура,
Тула баар барыта
Тэҥҥэ ылласта.
Үҥкүүһүт үтүөтэ,
Битииһит бэрдэ –
Күөрэгэй чыычаах
Көр-ырыа аргыстаах.
Эн курдук, күөрэгэй,
Ырыабыт дэлэгэй.
Доҕордуу элэккэй –
Детсадпыт бэһиэлэй.

ЫҺЫАХХА
Түһүлгэҕэ – ыһыахха,
Төгүрүччү хаамтахха,
Күндү күбэй ийэлэр
Күн тэҥэ мичийэллэр.
Эриэккэс киэргэллээхтэр
Эһиэкэйдьит эдьиийдэр,
Дьэдьэннии иэдэстээхтэр
Сайаҕасчай саҥастар.
Толуу сэргэ курдуктар
Тойуксут оҕонньоттор,
Оҕолор дьикти кэрэлэр,
Оһуор-симэх кэриэтэлэр.
Кырдьык, дэлэй түһүлгэҕэ
Кэлбит хайгыы көрүөҕэ:
Тула барыта сып-сырдык,
Туйгун, мааны бырааһынньык!

ОККО
Отуу уота
Кытыастан,
Хойуу буруо
Унаарыа.
Кыраабыллаах,
Хотуурдаах
Ходуһаҕа
Хойдуоҕа.
Аҕам, ийэм
Охсуохтара.
Эһэм, эбэм мунньуохтара.
Онно окко,
Алааска
Көмөлөһүөм.
Күөс өрүөм.
“Туһа киһи”
Дэтэр иһин
Үөрэн-көтөн
Үлэлэһиэм.

ОЙ ДУОРААНА
Дьэ, дьикти
Киммит ити
Хаһыытаатахха –
Хоруйдууруй,
Саҥарбатахха –
Тохтууруй?
Хайдах да саҥар
Хайаан да хардарар.
Ой дуораана үүт-үкчү
Киһини үтүктээччи.

КУСТУК
Этиҥнээх ардах кэнниттэн,
Элгээни, күөлү үрдүнэн:
Дьэргэйэн таҕыста курдук
Дьэрэкээн өҥнөөх кустук!
Халлааҥҥа дабайар аартык,
Ыйга ыттар ыраас ыллык
Сандаара сырдыы турда,
Санааны ыраах угуйда.

СӨТҮӨ
Күөлбүт сөрүүн уута,
Күндээрэн, ып-ыраас,
Күн ортото буолуута
Күлүккэ да сып-сылаас.
Күммүт уу ньууругар
Көмүс кыымы ыһар;
Эрэлийэр тиэрбэстэр
Элбээн тула сырсаллар.
Дьиримниир долгуттар
Дьиибэлиир курдуктар:
– Уһуннук умсуоҥ дуо,
Улуннуу харбыаҥ дуо?!
Күн эмиэ элгээҥҥэ
Биһигинниин тэҥҥэ
Көҥүл – босхо көрүлүү,
Көөчүктэнэ сөтүөлүүр.

ЭРЧИЛЛИИ
Биһиги,
Биһиги
Сымнаҕас күөх кырыска
Сыламныыбыт салгыҥҥа.
Ыраас-чэбдик тулабыт,
Ыалдьар диэни билбэппит.
Биир, икки!
Биир, икки!
Сүүрэн-көтөн чэгиэнник
Улаатыахпыт түргэнник.
Эрчиллэммит биһиэхэ
Эрчим күүспүт элбиэҕэ.
Тулуурдаах,
Дьулуурдаах,
Олоххо дьиҥ бэлэмнээх
Оҕо-аймах дэтиэхпит.
Ийэ сиргэ эрэллээх
Үлэһиттэр үүнүөхпүт.

ОТОННООХ ОҤООЙУК
Оһуор-бичик ойуулаах
Оҥоойук тутуурдаах
Оҕолор мустаннар
Отоннуу сырсаллар.
Көттөө уол хордьоҥун,
Хоруоҥка курдугун,
Аат эрэ харата
Аан бастаан үргээтэ.
Ааттаахтык буспутун,
Амтаннааҕын, бөдөҥүн,
Амсайан кэриэтэ,
Айаҕын минньиттэ.
Кини уонна сүрэҕэлдьиир.
Күлүк курдук сүөдэҥниир.
Үөтэлээбэт ыаҕайалаах
Өрүү Көттөө быһыылаах.
Атастарын аралдьытар
Араас сэһэни тардар:
– Арай биирдэ мин, – диир,
Атыны мээнэ мээрилиир.
Оһуор-бичик ойуулаах
Оҥоойук тутуурдаах
Оҕолор түмсэннэр
Отонноон күннүүллэр.
Оҥой-чоҥой оҥоойуктар
Отонунан туолаллар,
Оччугуйкаан сүрэхтэр
Онтон олус үөрэллэр.
Отоннообут эрэттэр
Ойон-тэбэн дьиэлиллэр.
Көппө Көттөө оҥоойуга
Көп түгэҕэр отоннооҕо.
Кэнникинэн хомолто
Кинини, дьэ, хотто:
Саҥата-иҥэтэ мэлийдэ,
Сирэйэ кытта мэрбэйдэ.
Салбаҕырбыт сирэй-харах
Салбыҥнаан иһэр ыраах.
Сири-буору кымыстыы
Сыҥсырыйан ылбахтыыр:
“Отон отой үүммэтэх,
Онон кэллим кураанах…”
Буруйуттан куотунар
Бу курдук санаа булар.
Сыыһа –халты ис дьиҥин
Сыыйа өйдөөн кэбиһиҥ:
Сүрэҕэ суох мэлдьитин
Сүүс араастаах сүбэтин.
Көттөө көлдьүн быһыытын
Көрдүгүт дии барытын.
Үлэлээбэтэх эрэйдээх
Үөрбэт-көппөт үгэстээх.
Отонноо эн куруутун,
Оччоҕо туолуо оҥоойугуҥ.
Отон саҕа оччугуйтан
Улуу дьыала оҥоһуллар.
Ойуу-бичик оҥоойук
Оһуоруттан быдан уустук
Олоҕу ситэрэн симииргэ,
Үлэлии үөрэниҥ бииргэ!
 

Источник: «Чолбон»