ТУЛААҺЫН
Николай Алексеевичтыын мин биэс сыллааҕыта Кэбээйи улууһугар Таас Тумуска тиийэ бииргэ сылдьыһан кэлэн баран, кини туһунан санааларбын, айымньыларыгар сыанабылбын хаһыакка, "Чолбон" сурунаалга бэчээттэтэн турабын. Бүгүн ыалдьыкка биир эрэ балаһа ананарынан, уруккубун хатылаабаппын. Интернеттэн кини туһунан билиэх айылааххытын киллэрэ сатаабаппын. Бастатан туран, дьон үксэ төрүттэрбит туһунан, тугу саҥаны булла, санаата уларыйбыта дуу диэнтэн маннык ыйытыыттан саҕалыыбын.
Төруттэр — төлкөлөр
— Историческай тиэмэлэргэ суруйарга үгүс ааптардар бэйэлэрин омуктарын улаатыннаран, киэргэтэн, үлэлиир кэмнэрин политикатыгар сөп түбэһиннэрэн оҥоро сатаабыттара баар суол.
— Ити соччото суох. Политика приоритета уларыйа сылдьар. Ол аайы төрүккүн-уускун уларытан иһэриҥ табыллыбат буоллаҕа дии. Буккуллуу-бутуллуу онтон тахсар. Аны биир археологическай булуунан быһаарар эмиэ тутах. Мээнэ маннык буолуо диэн сабаҕалыыртан туох да үчүгэй өнүйбэт диэн түүйэбин. Мин баары, биллэри чинчийэн көрөн эрэ баран ылсабын, дакаастаммыт суолу хайабын. Ол быһыытынан урукку үлэлэрбэр ("Чыҥыс Хаан" да буоллун) бу да сырыыга оннук үгүс омук үөскээбитин, өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн баран ылыстым.
— Олох былыргыттан итэҕэлгэ, фольклорга, литератураҕа, наукаҕа муҥура суох элбэх араас үлэлэрдээх кытай, хуун курдук уустары чинчийэргэ матырыйаалы хайдах талаҕын?
— Нууччалыы тылбаастаммыты барытын көннөрү ааҕан эрэ буолбакка, ис-иһигэр киирэн, чинчийэн, хос-хос ырытан, ырыҥалаан эрэ баран биирдэ суруйабын.
— (Оо, айака, эппиэтинэс, норуот туһугар бэйэни харыстаммат буолуу). Оттон сюжеттаргын, дьоруойдаргын түҥ былыргыны, оннооҕор көтөр-сүүрэр санаатын-саҥатын, майгытын-сигилитин кытта бу көрө-истэ олорордуу хайдах ойуулуугун? Хараҕа суох, ону сирдиир киһи, ол-бу дьоҥҥун...
— Дьэ билбэтим, халлаантан кэлэрэ буолуо.
(И. У.: Кини дойдутугар, үгүс саха чулуулара төрөөбүт-үөскээбит Кэбээйитигэр, элбэх ойууттар, удаҕаттар үөскээбитэрин, иччилээх эбэлэр баалларын билэбин. Олор дьайыылара араас. Бииринэн, араҥаччылыылларыгар эрэнэн Николай Алексеевич итинник тиэмэлэргэ үлэлииргэ ылыстаҕа. Чыҥыс Хааны суруйбуттар араас буолбуттарын туһунан ытырыктатар ахтыы элбэх. Ыраахтан да, чугастан да мэлдьи санаһар соратнига, чаҕылхай режиссер Андрей Борисов Николай Лугиновтуун Ытык сирдэргэ, улуу дьоруойдарыгар, ордук Чыҥыс Хаан дуолугар, бииргэ сылдьыыларыгар, кимнэрэ-туохтара биллибэт көстүүлэр, тыастар, сыттар, саҥалар илэ биллэн ааспыттарын элбэҕи кэпсээччи. Ону мээнэ суруйар кутталлаах, ол иһин Николай Алексеевич сэрэхэдьийэрин истибит буоламмын саҥарбатым. Сыыстахха хайдах буолуон ким билиэй?)
— 60-70-сылларга Кытай киинэлэрэ элбэхтик көрдөрүллэр этилэр. Олор да өйбөр хатаммыттара толкуйдары үөскэтэллэр.
— Эн кэнники айымньыларгар салалтаҕа хаптаҥнааччы, бэрт былдьаһааччы, албын, түөкүн да, ол сылдьан саамай эрэнэ санааччылара таҥнарыылара элбэх.
— Ити олоххо былыр-былыргыттан билиҥҥэ диэри ханна баҕарар баар. Баар да буолуо. Таҥара киһини оннук айбыт курдук. Дьону, норуоту, омугу киһи дуу, кии дуу буолалларыгар, кимнээх хайдах сабыдыаллаабыттарын көрдөрөөрү ити биирдиилээн дьон дьылҕатын ойуулуубун. Улахан сыныйан ырытыы түмүгэр бэйэтэ итинник таҕыстар тахсан иһэр.
— Дьэ ол элбэх толкуйдааһын кэннэ сахалар былыргы төрүттэрбит туһунан туох санааҕа кэллиҥ?
— Лаппа улахан, дириҥ силистээх-мутуктаах эбиппит. Ол кэрэхсэбиллээх. Итинник төрүттээҕин билбит омук бэйэтин бөҕөтүк, инникигэ эрэллээхтик сананар. Бэйэҥ эрэ төрүккүн буолбакка, аймахтыы омуктары, атын да норуоттары хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин, туох ситимнээхпитин билэн инники сайдыыга, бэйэни көмүскэннигэ таба туһаныахтаахпыт.
— Тугу кимнээх хайдах удьуордаабыттарый? Маарыннаһар өрүттэрбит туохтарый? Ону хайдах туһаныахтаахпытый?
— Итиннэ дэбигис быһа-бааччы этэн кэбиспэккин. Туох барыта үгүс өрүттээх. Биэтэстээх. Бу хайаан да маннык диэн быһааран кэбиһэр оччото суох. Ити суруллубуту ырытыы, чинчийии кэннэ, дьэ, суол тахсыа.
— Ханнык да кэмҥэ ким, ордук салалта, биирдиилээх тумус дьон төһө-хачча өйдөөхтөрө, сирдэрэ-майгылара элбэҕи быһаарыа.
— Оннук. Төрүттэрбит олус сиэрдээх омуктар. Дьадаҥыны, ыарыһаҕы, араас быһылааҥҥа түбэспити олус аһыналлар. Мээнэ хаалларбаттар. Хайаан да үтүө киһи буоларыгар көмөлөһө сатыыллар. Таҥнарыыны, албыны бырастыы гымматтар. Кинилэргэ сэрииһит буолуу хааннарыгар баар. Онно оҕолорун эрдэттэн бэлэмнииллэр. Сэрии диэн кинилэр олохторун дьарыга буоллаҕа.
— Мин саҥаны өйдүөхпүттэн аан дойду балаһыаньата тыҥаата. Сэрии буолалаары гынна диэн мэлдьи куттууллар.
— Ол иһин сэрии тиэмэтэ куруутун тыын суолталаах. Онно ким элбэх сэрииһиттээх, элбэх сэптээх буолбакка, ким сатабыллаах, өйдөөх — ол кыайар.
Алгыстар — аналлар
— Суорун Омоллоон сорох айымньыларбын Дойдуунүскайга дуу, Москва аттынааҕы суруйааччылар дьиэлэригэр тиийэн саһан сытан суруйбутум диирэ. Эн итиччэ элбэҕи сатаан оҥостон, күнү-күннүктээн ханна эрэ бүгэн үөрэтэр, чинчийэр күннэрдээххин, киэһэтин, сарсыардатын, түүнүн график курдук аныыр чаастардааххын дуу?
— Суох. Үлэлиирим, мунньахтыырым, олорорум быыһыгар түгэн көһүннэ да ааҕа, суруйа сылдьабын.
— Оччоҕуна Ойуунускайдыы ардыгар сурдурҕаччы суруйан эрдэҕин...
— Суох. Ээ, миэнэ кыра-кыралаан. Илиибин араарбакка үлэлиибин. Бэйэбин ыгыы, сыҥалааһын күүһүнэн.
— Урут ханна да буоллун, эрдэ утуйа сатыыбын, ол эрээри хойутаан да сыттахпына, түөрт-биэс чаастан суруйабын, ааҕабын диир этиҥ. Ону хаста да көрөн итэҕэйбитим. Билигин сааһыран ити үгэһиҥ уларыйдаҕа буолуо.
— Син биир уруккум курдукпун.
— Оҕо эрдэххиттэн суруйааччы буоларга сананыы, бэлэмнэнии баара дуо?
— Олох ол эрэ туһунан санаабатах киһибин.
— Хас сааскар, ханна, тугу гына сылдьан, хайдах суруйуугун саҕалаабыккыный?
— Хайдах саҕалаабыппын олох өйдөөбөппүн. 1973 с. күһүн арай, Нөмүгүгэ учууталлыы сылдьан, хас да кэпсээни бооччойууга холоммуппуттан аҕыйаҕы талан, көрдөрөөрү, сыаналатаары Дьокуускайдаатым. Суруйааччылар Сойуустарын хонтуоратын ыйдаран буллум. Эбиэт кэмэ этэ. Макар Хара баара. Кини туох баҕалаахпын билээт, Күннүк Уурастыырапка киллэрдэ. Оҕонньор литконсультанынан үлэлиир эбит. (Оччолорго Владимир Михайлович 66 саастаах. — аапт.). Тэтэрээппиттэн бэйэбинэн аахтаран иһиттэ. "Бэрт тыллаах-өстөөх оҕо эбиккин" диэтэ. Хааллартарда. "Нэдиэлэнэн кэлэ сылдьаар" диэтэ. Тахсан истэхпинэ, Семен Данилов кэллэ. Хоһугар киллэрэн кэпсэттэ. "Киирэ сылдьар буол" диэтэ.
— Суруйааччылартан дьон билигин да мээнэ кэпсэтиэн толлор. Эн, эдэр эрдэххиттэн, сүрдээх эбиккин.
— Мин да долгуйа-долгуйа барбытым. Көрсөөт, сыһыаннаһыылара үчүгэйэ бэрдиттэн бара турар буолтум. Күннүккэ болдьообут кэмигэр тиийбиппэр онон-манан көннөрбүт. "Бэчээттээҥ" диэн суруйда, ол анныгар илии баттаат, аттынааҕы хоско, "Хотугу Сулус" сурунаал редакциятыгар, ыйан ыытта. Оччолорго цензура бөҕө, бэчээккэ бэриллибит өр кэтэһиннэрэн баран тахсара. Миэнэ 1974 с. маҥнайгы нүөмэригэр Софрон Данилов аан тыллаах күөрэс гынна. Аны тохсус нүөмэригэр эмиэ киирдэ. Оччолорго "Хотугу Сулус" сылга иккитэ бэчээттиирэ диэн... Эдэрбин, өссө математик эрээри суруйарбын астына бэлиэтииллэр. Сылга иккитэ тугу суруйбуппун суруйааччылар сойуустарын президиумнарыгар ырыталлар. Аны соҕуруу эдэр суруйааччылар мунньахтарыгар ыыттылар. Профессор Георгий Прокопьевич Башарин Намҥа олордохпуна, дьиэбэр анаан тиийэн соҕотох бэйэбэр лекция ааҕан турар. Кырдьыгы хайдах быһаарсар туһунан. Бу улахан өйөбүл буолбат дуо? Мин кинилэртэн алгыс ылбыппын, эрэллэрин толорорбун дьоллооҕунан ааҕабын.
— Мин Николай Лугинову бэйэтин атыттары да кытта кэпсэтииттэн, оччотооҕу классиктарбыт, кэнники да кыахтаахтарбыт хаһааҥҥыттан эрэ кэлиэхтээх уолу кэтэспиттэрин уонна инникитин кини саха өйүн чөмчөкөтө, литературабыт лидерэ буолан, аар-саарга аатырдыахтааҕын өтө көрбүттэрин истэрим. Билигин ол сыһыаннарын Николай Лугинов хууннар, кытайдарын муударайдара ханнык да уустук түгэннэргэ, хабырыйсыыларга билиммэккэ хайдахтаах улуу дьону эрдэттэн өтө көрөн билэн, талан, улахаҥҥа бэлэмнииллэрин илиҥҥилии бөлөһүөктээн санааһыны, саҥарыыны, көрүүнү сахалыы хабааннаан дириҥэтэн ойуулуура санатар.
Киһибит "Улуу хууннарга" отучча сыл үлэлээбит тиэмэтин "Чолбон" сурунаалга "Уларыйыы кэмэ" диэн романынан салҕаан бара турда. Дьээбэлэнэн, аныгы сахаларга хаһан төннөрүн туоһуласпыппар, мүчүйдэ: "Ырааппытым бэрт...", диэн баран, ол түҥ былыргыга өссө да сылдьа түһэр санаалааҕын биллэрдэ.
Николай Алексеевичка илэрээ сарсыарда үбүлүөйдээх 70 сааһын туолбутунан эҕэрдэлээн туран, норуот туһугар эппиэтинэстээх, бэйэтин да харыстаммат үлэтигэр, өссө улахан ситиһиилэри баҕардым.
Р.S. Оруобуна Николай Лугинов 70 сааһын түолбут күнүгэр, кини уонна аҕа доҕорун Далан тустарынан дакылааты Олег Сидоров Швецияҕа Стокгольмнааҕы кэнпириэнсийэҕэ оҥордо.
Кини бэйэтэ, олоҕо, хас этиитэ, суруйуута, үгүс тыла толкуйдатар, долгутар. Саханы аар-саарга аатырдар. Туохтааҕар даҕаны астыга — улахан учуонайдар, литератордар: "Түүр-хуун-кытай-монгуол муударай өйүн-санаатын, үтүө майгытын сахалар иҥэринэн илдьэ сылдьаллар", — дииллэрин романнара, сэһэннэрэ, кэпсээннэрэ, драматургията ("Чыҥыс Хаан ыйааҕынан" матыыбынан киинэ оҥоһуллан) бигэргэттэ. Өссө кинилэринэн: "Биһиги билбэтэхпитин дириҥэттэ, кэҥэттэ, Сибииртэн саҥа салгынынан илгиттэ" дэттэрэрэ истэргэ үчүгэйэ сүрдээх.
Николай Лугинов дэлэҕэ Аан дойдутааҕы түүр академиятын дьиҥнээх чилиэнинэн талыллыа, Норуоттар доҕордоһууларыгар, литература сайдыытыгар үтүөлэрин иһин Монголия "Найрамдал" уордьанынан наҕараадаланыа дуо?!
Оттон дойдутугар эдэриттэн эрэлгэ киирбитэ. РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатыгар отучча сыл салайыста (15 сыл сэкирэтээрдээбитэ, билигин уон бэһис сылын хос бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир). Ити солотунан Биибилийэни сахалыы, классиктары нууччалыы тылбаастааһыҥҥа тэрээһинэ ордук кэрэхсэбиллээх. Сүбэһит, такайааччы, сирдээччи быһыытынан элбэх ыччаты үүннэрдэ. Ханнык да таһымҥа тылын-өһүн ылыннарар баар-суох дьоһуннаах киһибит.
Саха өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо, норуодунай суруйааччыта. СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ. П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей дириэктэрэ, СӨ духуобунаска академиятын вице-бэрэсидьиэнэ.
Соторутааҕыта АЙСЕН НИКОЛАЕВ НИКОЛАЙ ЛУГИНОВУ саха литературатын ТУЛХАДЫЙБАТ ТУЛААҺЫНЫНАН ааттаан туран айар сойуустарга өйөбүл буоларга мэктиэлээһинэ өссө элбэҕи толкуйдатар.
